ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн захирал, доктор Л.Жаргалсайхантай шахмал түлшний чанарыг сайжруулах судалгааны ажил болон хагас кокс шахмал түлшний талаар ярилцлаа.
-Шинжлэх ухааны академийн Химийн хүрээлэнгээс шахмал түлшний чанарыг сайжруулах судалгааны ажлыг хийсэн. Судалгааны тайлан хэрхэн гарсан бэ?
-Манай хүрээлэнгийн эрдэмтэн, судлаачдын баг Эрдэнэс Тавантолгойн “0” давхаргын нүүрсний баяжмалыг шахмал түлшний түүхий эд болгон ашиглах боломжтой эсэхийг тогтоох зорилгоор судалгаа хийсэн. Найрлага, шинж чанар, түлш үйлдвэрлэх үед гарах өөрчлөлтийг тодорхойлсон бөгөөд судалгааны үр дүнд энэхүү баяжмал нь өмнө хэрэглэж байсан мидлингтэй дэгдэмхий бодис, хүхрийн агууламжийн хувьд төстэй, агаарын бохирдолд үзүүлэх сөрөг нөлөө өндөр хэвээр байгааг тогтоосон. Ялангуяа дэгдэмхий бодис ихтэй тул шаталтын эхний үед PM2.5 болон PM10 тоосонцрыг ихээр үүсгэх эрсдэлтэй байгаа нь судалгаагаар тогтоогдсон.
-Тэгэхээр “0” давхаргын нүүрсээр шахмал түлш хийх нь үр дүнгүй гэсэн үг үү. Тэгвэл ямар түүхий эд тохиромжтой вэ?
-Нүүрсийг шигшиж ангилахад дэгдэмхий бодис болон хүхрийн агууламж бүх хэсэгт жигд тархаж байсан тул чанарт мэдэгдэхүйц өөрчлөлт ажиглагдаагүй. Харин платазын баяжуулалтаар хүхрийн агууламжийг 40 хувь, үнслэгийг 20 орчим хувиар бууруулж, хүхрийн хэмжээг 0.4 хувь хүртэл багасгах боломжтойг тогтоосон. Гэсэн хэдий ч дэгдэмхий бодисын агууламж олон улсын стандартаас хоёр дахин өндөр хэвээр байгаа нь томоохон хүндрэл болж байна. Туршилтаар гарган авсан шахмал түлш 20–40 минутын дотор гал авалцаж шатах боломжтой болсон нь агаарын бохирдлыг бууруулахад эерэг үр дүнтэй боловч дэгдэмхий бодисыг бууруулахын тулд өндөр өртөгтэй хими-физикийн арга шаардагдах тул түлшний өртөг нэмэгдэж, эдийн засгийн хувьд оновчгүй байгаа юм.
Судалгааны эцсийн дүгнэлтээр нүүрсэн суурьтай түлшний хамгийн тохиромжтой түүхий эд нь хагас кокс гэдэгт санал нэгдсэн.
Нүүрсийг феролезд оруулж хагас коксжуулахад дэгдэмхий бодисын агууламж 50 хүртэл хувиар буурч, хүхрийн агууламж багасаж, илчлэг нэмэгддэг. Тэгэхээр хагас коксон түлш хийх нь зөв гэдэг зөвлөмжийг өгч байна. Үнэхээр дотооддоо хагас кокс хийж чадахгүй, баяжмалаар түлш хийх бол барьцалдуулагч нь ямар байх ёстой вэ гэдэг зөвлөмжийг ч гаргаж өгсөн байгаа.
-Судалгааны ажлын хүрээнд барьцалдуулагчийн талаар ч судалгаа хийсэн гэлээ. Ямар төрлийн барьцалдуулагч илүү тохиромжтой вэ. Доломитын орцтой шохойн чулуу, цардуул, целлюлоз зэрэг барьцалдуулагчийг ашиглаж ирсэн. Цаашид эдгээрийг хэрэглэх боломжтой юу?
-Шахмал түлшний барьцалдуулагч нь зөвхөн түлшийг барьцалдуулж, бат бөх хэлбэрт оруулахаас гадна шаталтыг дэмжих, хүхрийн агууламжийг бууруулах зэрэг нэмэлт үүрэгтэй байдаг. Бидний хийсэн судалгааны хүрээнд нийт таван төрлийн барьцалдуулагчийг туршиж, бүх үзүүлэлтийг хэмжин дүн шинжилгээ хийсэн. Үр дүнгээс харахад кальцитын агууламж өндөртэй барьцалдуулагч нь хүхрийг үнсэндээ барьж үлдээх чадвар сайтай бөгөөд агаарт дэгдэх хүхрийн хэмжээ мэдэгдэхүйц буурч байгааг тогтоосон. Мөн Тавантолгойн “0” давхаргын баяжуулсан баяжмал дээр суурилан, барьцалдуулагчийн орц, найрлага, жорыг нарийвчлан боловсруулсан.
-Агаарын бохирдлыг өнөөгийн түвшнээс богино хугацаанд бууруулахын тулд хагас коксыг ашиглах шаардлагатай гэж үзэж байна. Манайд үйлдвэр байхгүй учир эхний ээлжид импортоор авах, цаашид дотооддоо үйлдвэр байгуулах нь зүйтэй гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн гэж ойлгож болох уу?
-Тийм ээ. Үүнийг энгийн жишээгээр тайлбарлавал, хоёрдугаар гурилаар цагаан талх барих гэж янз бүрийн нэмэлт хийсэн ч цагаан талх гардаггүйтэй адил. Манай шахмал түлшний 95 хувийг эзэлж буй үндсэн түүхий эд чанар сайтай байх нь зайлшгүй шаардлага. Өөрөөр хэлбэл, дэгдэмхий бодис болон хүхрийн агууламж багатай, тортог бага ялгаруулдаг, илчлэг өндөртэй түүхий эдийг ашигласнаар хамгийн сайн түлшийг үйлдвэрлэх боломжтой. Бусад түүхий эдийг ашигласан ч хагас коксжуулсан нүүрсний түвшинд чанарыг сайжруулах боломжгүй.
Ер нь урт хугацаандаа нүүрсэн суурьтай түлшнээс татгалзах нь зөв боловч Монгол Улсын нөхцөлд ойрын хугацаанд нүүрсний нөөцөө ашиглах зайлшгүй шаардлагатай.
Тиймээс хагас коксын үйлдвэрийг байгуулах, түүндээ тохирсон барьцалдуулагч болон жорыг боловсруулан ашиглах нь хамгийн оновчтой шийдэл юм. Хагас кокс нь дэгдэмхий бодис бага тул шаталт нь удаан, илчлэг жигд, тогтвортой байдаг. Гэвч энгийн зууханд ашиглахын тулд шаталтын хурдыг тохируулах технологийн шийдэл шаардлагатай. Үүнийг судалгаагаар бүрэн баталгаажуулж чадвал агаарын бохирдлыг ойрын хугацаанд мэдэгдэхүйц хэмжээнд бууруулах бүрэн боломжтой гэж үзэж байна.
-Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн хувьд хагас коксоор түлш хийв үү? Цаашид энэхүү судалгааны ажил үргэлжлэх үү?
-Манай хүрээлэнд нүүрсийг хагас коксжуулж, чанарын шаардлага хангасан шахмал түлш үйлдвэрлэх технологи боловсруулах бүрэн чадавх бий. Энэ удаагийн судалгааг хоёр сарын хугацаанд өөрсдийн нөөц бололцоонд тулгуурлан өргөн хүрээнд гүйцэтгэсэн бөгөөд цаашид хагас коксын үйлдвэрлэлийн туршилт, технологийн боловсруулалтыг хийх бүрэн боломжтой.
