Тавантолгой түлш ХХК нь шахмал түлшний үндсэн түүхий эдийг солих, чанарыг сайжруулах, стандартыг шинээр боловсруулах ажлын хүрээнд ШУА-ын харьяа Хими, химийн технологийн хүрээлэнгийн эрдэмтэд, Агаарын бохирдлыг бууруулах үндэсний хорооны дэргэдэх Эрдэмтдийн зөвлөл болон гадаадын эрдэм шинжилгээний байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байна. Өнөөдрийн байдлаар Эрдэнэс тавантолгой ХК-н уурхайгаас ачуулсан эхний 15 вагон баяжуулсан нүүрс Тавантолгой түлш ХХК-н үйлдвэрийн талбайд буусан ба үлдсэн нүүрсийг хуваарийн дагуу татан авах юм. Эрдэнэс Тавантолгой ХК-ний баяжуулсан нүүрсээр шахмал түлш үйлдвэрлэн хагас үйлдвэрлэлийн туршилтын ажлууд хийгдэх ба эрдэмтдийн зөвлөлөөс гарсан дүгнэлт, зөвлөмж, шийдвэрт үндэслэж хэрэглээнд нэвтрүүлнэ.

Монгол Улсын Засгийн газрын 2017 оны 281 дүгээр "Цагдаа, дотоодын цэргийн хамгаалалтад авах улсын онц чухал обьектын жагсаалт батлах тухай" тогтоолд Тавантолгой түлш ХХК-н дөрвөн обьектыг хамгаалалтад авахаар тусгасны дагуу тус компанийн Зүүн үйлдвэрийг Дотоодын цэргийн 05 дугаар ангийн бие бүрэлдэхүүн Тавантолгой түлш ХХК-ийн харуул хамгаалалтын албанаас шилжүүлэн авлаа. Ажил хүлээлцэх үеэр Дотоодын цэргийн захирагчийн нэгдүгээр орлогч Штабын дарга дэд хурандаа Д.Отгонбаатар, "Үндэсний аюулгүй байдлын чиг баримжаатай  Тавантолгой түлш ХХК-ийн Баруун болон Төвийн үйлдвэрийг 2021 оноос эхлэн манай байгууллага хамгаалалтад авсан. Зүүн үйлдвэрийг өнөөдрөөс эхлэн хамгаалах үүрэг бидэнд шилжиж байна. Дотоодын цэрэг нь цэргийн хувцас өмссөн хэдий ч цагдаагийн байгууллагын чиг үүргийг хэрэгжүүлж ажилладаг учир гарсан зөрчил, дутагдлыг хуулийн хүрээнд шийдэн ажилладаг. Тиймээс бидний үйл ажиллагааг дэмжин хамтран ажиллана гэдэгт итгэлтэй байна" гэсэн юм.

Тавантолгой түлш ХХК шахмал түлшний чанар сайжруулах чиглэлээр Шинжлэх ухааны академитай хамтран ажиллах санамж бичиг байгууллаа. Энэхүү санамж бичгийн зорилго нь "Шахмал түлшний түүхий эдийг "Эрдэнэс Тавантолгой" ХК-ийн Баяжуулах үйлдвэрийн эрчим хүчний баяжуулсан нүүрсээр солих, шинэ түүхий эдэд тохирсон барьцалдуулагчийг бий болгох, түүнд тавигдах техникийн шаардлагыг тодорхойлох, байгууллагын стандартыг шинэчлэн сайжруулж, батлуулахад чиглэх юм. Санамж бичигт гарын үсэг зурах үеэр ШУА-ийн Ерөнхийлөгч С.Дэмбэрэл, "Хамтын ажиллагааны санамж бичгийн хүрээнд тусгай хөтөлбөр боловсруулан ажиллана. Шахмал түлшний үйлдвэрлэлд үндэсний шинэ технологийг бий болгох, олон улсын стандарт туршлагад нийцсэн шинэ түүхий эд болон барьцалдуулагчид шаардлагатай судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэнэ. Мөн шахмал түлшний чиглэлээрх олон улсын байгууллагуудтай хамтран ажиллаж туршлага судлахын сацуу ШУА-аас зохион байгуулж буй сургалт, төсөл хөтөлбөрүүдэд Тавантолгой түлш компанийн ажилтнуудыг хамруулан судалгаа шинжилгээний чиглэлээр мэргэжлийн түвшинд хамтран ажиллана" гэв. Тавантолгой түлш ХХК-ийн Гүйцэтгэх захирал Ц.Эрдэнэбаяр, "Засгийн газраас шахмал түлшийг сайжруулах чиглэл өгсний дагуу хамгийн сайн түүхий эдээ өгч байгаа нь "Эрдэнэс Тавантолгойн" ХК-ийн Баяжуулах үйлдвэрээс гарч буй баяжуулсан нүүрс. Энэ нүүрсээр  бид шахмал түлшний үндсэн түүхий эд болох мидлингийг  сольж шахмал түлшний чанарыг сайжруулах, судалгааны ажлуудыг Шинжлэх ухааны академитай хамтран хийх хүсэлтээ илэрхийлж, ийнхүү санамж бичиг байгуулж байна. Шахмал түлшний түүхий эдийг сайжруулах чиглэлийн судалгааны ажлыг хийснээр ирэх галлагааны улирал буюу есдүгээр сарын 15-аас шинэ түүхий эдээр шахмал түлш үйлдвэрлэж, шинэ түлшийг хэрэглэгчдэд хүргэхээр зорьж байна" гэлээ. Хамтын ажиллагааны хүрээнд шахмал түлшний үндсэн түүхий эдийг баяжуулсан нүүрсээр солих судалгааны ажлыг хийхийн зэрэгцээ холбогч эд буюу барьцалдуулагч бүтээгдэхүүнийг шинэчлэх, стандарт батлуулах зэрэг ажлыг хийх юм.    

Тавантолгой түлш компанийн Борлуулалтын албаны дарга О.Мишээлээс шахмал түлшний борлуулалттай холбоотой асуудлаар тодруулга авлаа. -Сүүлийн өдрүүдэд шахмал түлшний эрэлт нэмэгдэж, цэгүүдэд хомсдол үүслээ гэх мэдээлэл гарсан. Нийслэлийн хэмжээнд хэчнээн цэгээр борлуулалт хийж байгаа вэ? -Нийслэлийн хэмжээнд өнөөдрийн байдлаар борлуулалтын 530 цэгээр шахмал түлш борлуулж байна. Энэ сарын 21-ний өдрөөс эхлэн манай компанийн Төвийн үйлдвэрийн үйл ажиллагааг зогсоосон. Үүнтэй холбоотойгоор 3 хоног борлуулалтын цэгүүдэд 5 тонноор буюу өдөрт 2000-2200 тонн түлш нийлүүлсэн. Өчигдрөөс буцаагаад 10 тн буюу хоногт 3000-3500 тонн түлш нийлүүлээд эхэлсэн. Тэгэхээр цаашид хомсдол үүсэхгүй. -Ер нь аюулгүйн нөөц ямар хэмжээтэй байгаа вэ. Төвийн үйлдвэрээ зогсоохоор нийлүүлэлт хэвийн явж чадах уу? -Зүүн үйлдвэр 5 шугамаар хоногт 1800-2500 тонн орчим түлш үйлдвэрлэж байна. Нийслэлийн 7 дүүргийн хэмжээнд 17 агуулах, үйлдвэрийн бүсэд нийт 36000 тонн шахмал түлшний нөөцтэй байна. Энэ өвлийн оргил ачааллын үеийн борлуулалтаар тооцвол 30 хоногийн хэрэглээ гэсэн үг. Төвийн үйлдвэр зогссон ч зүүн үйлдвэр ажиллаж байгаа болохоор шахмал түлшний нийлүүлэлт хэвийн явагдана. -Дугаарын хязгаарлалттай холбоотойгоор шахмал түлшний тээвэрлэлтэд саад учирч байгаа зүйл байна уу? -Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд захын хорооллуудад маш их түгжрэл үүссэнтэй холбоотойгоор түгээлт бага зэрэг оройтсон асуудал гарсан. Үүнийг холбогдох байгууллагуудад нь мэдэгдэж, түлш түгээлтийн машинуудыг хязгаарлалтад оруулахгүйгээр хэвийн явуулж байна. Тиймээс дугаарын хязгаарлалт түгээлтэд нөлөөлсөн зүйл байхгүй. Мөн шахмал түлшний нөөцийн агуулахууд Сонгинохайрхан, Хан-Уул дүүрэгт олонх нь байрлаж байгаа учир аль болох богино эргэлтээр түргэн шуурхай нийлүүлэх ажлыг зохион байгуулаад явж байна. -Иргэдийн дунд ирэх сарын 1-ээс шахмал түлшний үнэ нэмэгдэнэ гэсэн ойлголт байна. Үүнээс болоод иргэд нөөцлөх сонирхолтой байх шиг байна. Үүнд тайлбар өгөөч, үнэ нэмэгдэх үү? -25 кг-ын савлагаатай нэг шуудай шахмал түлш 3750 төгрөгөөр худалдаалагдаж байна. Энэ үнэ нэмэгдэхгүй гэдгийг албан ёсоор хэлье. Мөн галлагааны улирал дуустал буюу тавдугаар сарын 15 хүртэл энэ үнээрээ, борлуулалт хэвийн үргэлжилнэ.

Тавантолгой түлш ХХК нь Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хуулийн 50 дугаар зүйлийн 50.5 дэх хэсэгт "Үнэлгээний хорооны хараат бус гишүүнээр иргэний нийгмийн байгууллага, төрийн бус байгууллагын төлөөллийг, нийслэл болон улсын зэрэглэлтэй хотоос бусад орон нутагт аймаг, сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаас томилсон иргэн, Засаг даргын Тамгын газрын ажилтныг сонгоно" гэж заасан байдаг. Үүний дагуу Тавантолгой түлш ХХК-ийн 2025 онд хэрэгжих төсөл арга хэмжээний худалдан авах ажиллагааг зохион байгуулахад үнэлгээний хорооны бүрэлдэхүүнд ажиллах боломжтой худалдан авах ажиллагааны мэргэшсэн ажилтан бэлтгэх сургалтад хамрагдсан /А3 сертификат/ иргэдтэй хамтран ажиллана. Хамтран ажиллах хүсэлтийг info@ttt.mn, baasanjav.ts@ttt.mn цахим хаягаар ирүүлнэ үү. Лавлах утас: 90188188, 70119400

Монгол Улсын Их хурлын гишүүн, академич Д.Рэгдэлтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа. -Анхны 126 гишүүнтэй парламентад та шинжлэх ухааны салбарыг болон ахмадуудыг төлөөлөн орж ирсэн. Энэхүү 126 гишүүнтэй парламент эх ний намрын чуулганаа хаалаа. Ер нь өмнөх 76-гаас ялгарах зүйл нь юу байна гэж дүгнэж байгаа вэ? -Миний зүгээс харвал энэ парламентын албан ёсны анхны чуулган нэлээд амжилттай яваад өндөрлөлөө. Дан ганц намрын чуулган биш, өмнө ээлжит бус чуулган гэж сар гаруй хуралдчихсан учраас шинэ гишүүд хийх ажилдаа нэлээд зүгширсэн болов уу гэж бодож байна. Харин гаргасан шийдвэрүүдээс ямар давуу тал, ололт бий болов оо гэж. Юуны түрүүнд 20-30 жил гацсан мега төслүүдийг эхнээс нь хөдөлгөж байна. Тодорхой хэлбэл, 14 төслөөс гурвыг нь зөв хөдөлгөж чадлаа. Үүнд Францтай хийсэн уран олборлох төсөл байна. Оюу толгойн дараа орж ирж байгаа хоёр дахь том төсөл энэ юм. Эдийн засагт ач холбогдолтойгоос гадна Монгол Улсын гадаад бодлого, нөх цөл байдлыг шинээр харуу лахад ач холбогдолтой төсөл гэж ойлгож байна. Мөн 10 жил гацсан төмөр за мын хил холболтын бүтээн байгуулалтын ажил буюу нүүрсээ төмөр замаар экспорт лох төсөл гацаанаасаа гарлаа. Удахгүй Ерөнхий сайд энэхүү гэрээнд гарын үсэг зурах төлөвтэй харагдаж байгаа. -Гурав дахь зүйл нь юу байна вэ? -Тэр бол эрчим хүчний хангалтын асуудал. Одоо байгаа суурь эрчим хүчний чадлаа хоёр дахин нэмэгдүүлэх зорилго Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт орсон. Эрчим хүч хэн үйлдвэрлэж байна тэр улс засаглана гэдэг зарчим дэлхийд мөрдөгддөг. Тэгэ хээр манай улс үйлдвэрлэлээ хөг жүүлэхийн тулд энэ яригдаад байгаа том төслүүдээ хөдөлгөхөд нэн шаардагдах зүйл нь эрчим хүч. Одоо байгаа манай төвийн эрчим хүчний систем ид ачааллын үеэр унах аюулд орчихсон явж байгаа. Тиймээс эрчим хүчээ нэмэгдүүлэх томоохон шийдвэрүүдийг УИХ-аас гаргаж, Засгийн газарт чиглэл өгч ажилласан. Энэ дагуу ДЦС-II-ын оронд 24 Мвт-ын хү чин чадалтай цахилгаан станц болон 300Мвт-ын хүчин чадалтай дулааны цахилгаан станц барих төслийн ТЭЗҮийг ОХУ-ын талаас хийлгэх асуудлыг УИХ шийдэж өглөө. Энэ хүртэл хоёр ч том эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрийг ашиглалтад оруулсныг дурдах хэрэгтэй. Нэг нь Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станц. Нөгөөх нь Багануурын батерей хуримтлалын станц. Залгаад Эгийн гол, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцуудыг шуурхай барьж байгуулаад ашиглалтад оруулах шаардлагатай. Эдгээр станцуудын асуудал аль ч талаараа шийдэгдсэн зүйлүүд. Тиймээс ажлыг нь яаравчлах хэрэгтэй. -Шинжлэх ухааны салбарыг төлөөлж орж ирсэн хүний хувьд танаас утааны талаар асуух асуултууд байна. Ер нь шийдвэр гаргах түвшинд шинжлэх ухаан талаасаа хариулт нэхсэн олон асуудал УИХ-аар хэлэлцлэгдлээ. Ард түмний хувьд шинжлэх ухааны тайлбараар нэлээд дутагдлаа шүү дээ…? -Төрийн бодлогын шинжлэх ухааны үндэслэл гэдэг зүйлийг дэлхий дахинд хоёр түвшинд авч үздэг. Нэгдүгээрт, технологийн томоохон шийдлүүдийг заавал шинжлэх ухааныг үндэслэн гаргаж байх ёстой. Төрөөс бодлогын томоохон шийдвэрүүдийг гаргадаг. Ингэхдээ шинжлэх ухаанаар нотлогдохуйц үндэслэлтэй байх шаардлагатай. Энэ утгаараа утааны асуудал бол яах аргагүй шинжлэх ухаандаа суурилж, бодлого нь ч тэр, технологи нь ч тэр явах ёстой юм. -Саяхан утааны асуудлаар УИХ-ын ерөнхий сонсгол явагдаж дууслаа. Мэдээж сонсголоор олон асуудал яригдсан. Гол асуудал нь бид утаанаасаа яаж салах вэ. Хэзээ утаагүй болох вэ. Ингэхийн тулд юу хийх шаардлагатай вэ? -Утаагүй болгох утааг хэрхэн багасгах вэ гэдэг шийдлээ бид аль эрт олчихсон. Гол нь яаж хэрэгжүүлэх ёстой вэ гэдэг л байна. Юуны түрүүнд Улаанбаатар хотод хатуу түлш түлхийг хориглоогүй, энэ түлшээ түлж байгаа цагт утаа байсаар л байна. Хатуу түлш гэдэгт нүүрс, одоо түлж байгаа шахмал түлш болоод ирээдүйд түлх хагас коксын түлш ч орно. Аль ч ялгаагүй түлж байвал утаа гарсаар л байна. -Хагас кокожсон түлш хэрэглэчихвэл утаагүй болно гэж зарим хүмүүс ойлгож байсан…? -Хагас кокс түллээ гэхэд утаа харагдах байдлаараа одооныхоос хэд дахин илүү буурна. Гэхдээ СО2 буюу нүүрсхүчлийн давхар исэл агаарт цацагдаж л байна гэсэн үг. Тэгэхээр бид хатуу түлшийг ашиглахаа больсон цагт л утаагүй боллоо гэж үзнэ. Сая Ж.Чинбүрэн гишүүнээр ахлуулсан утааны сонсгол амжилттай болж өндөрлөлөө. -Амжилттай болсон гэдгийг та ямар утгаар нь хэлэв. Нөгөөтэйгүүр шийдэл байгаа бол яагаад одоо болтол утааг багасгаж болохгүй байгаа юм бэ? -Утааны асуудал дээр шийдлүүд маш тодорхой бий. Улаанбаатар хот 198 мянган яндантай гэж үзье. Тэгвэл нэгдүгээрт, бид түлшний асуудлаа шийдэх хэрэгтэй. Зэрэгцээд түлш шатааж байгаа зуухны асуудлаа шийдэх нь гарцаагүй. Мөн дулаалгын асуудлаа шийдэх ёстой. Утааг нэмэгдүүлж байгаа гурван зүйл чинь энэ. Энэ гурвыг холбож зэрэгцүүлж сайн хийвэл утаа төдий чинээ буурна. Нийтээрээ энэ гурвыг яс сайн хийчихвэл өнөөдрийн утаа 50 хувь буурах ч боломжтой. Гэхдээ нийгэм гэдэг бол нэгэн жигд хүмүүсийн цугларал биш болохоор хэцүү. Ядаж олонх нь энэ гурван зүйлээ сайн хийчих шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл, хатуу түлш ашиглахгүй болтол энэ гурван зүйлийг анхаарах нь чухал гэсэн үг. Хоёрдугаарт, иргэдээ бид төлөвшүүлж авах хэрэгтэй байна. Ямар түлшийг юунд яаж түлээд байна вэ гэдгийг мэдэхийн зэрэгцээ мэдүүлэх хэрэгтэй байгаа юм. Буруу галлагаатай холбоотой асуудал гэсэн үг. Уг асуудлаас болоод л хүний амь нас эрсдэж байна. Тэгэхээр иргэд галаа яаж хэрхэн зөв түлэх вэ, угаар, утааны эрсдлээс өөрсдийгөө яаж хамгаалах вэ гэдэг шторк, шоглоомуудыг телевиз, сонингоор тогтмол мэдээлж байх ёстой байна. Манайд энэ төрлийн мэдээ, мэдээлэл огт явахгүй байгаагаас болоод иргэд уламжлалт гал асаах, дулаацах гэсэн сэтгэхүйгээрээ асуудалд хандаж байна. Ямар түлшийг юунд яаж шатаах ёстой вэ гэдэг нь өөрөө шинжлэх ухааны ойлголт. Тиймээс тэр бүр хүмүүс мэдээлэлгүйгээсээ болоод амь насаараа эрсдэлд орох нөхцөлийг бүрдүүлээд байна. -Бидний түлж байгаа түлшийг нэг л үйлдвэр хийж байгаа. Улмаар угаартаж нас барах тохиолдол их байна шүү дээ. Тэгэхээр гол асуудал нь түлшинд үү. Эсвэл зуух, буруу галлагаа юм уу? -Түрүүний асуултад би нэг зүйл нэмээд хэлье. Одоо бидний ашиглаж байгаа түлш бол сайжруулсан түлш биш. Зүгээр шахмал түлш. Сайжруулсан шахмал түлш гэдэг бол хагас коксжсон түлшийг хэлнэ. Тэгэхээр одоо ашиглаж байгаа энэ шахмал түлшийг шатаахаар агаар бохирдуулагч дэгдэмхий хорт бодисууд гардаг. Тэгэхээр бид түлшээ сайжруулах хэрэгтэй гэдэг маань энэ шахмал түлшээ хагас коксоор солих шаардлагатай юм. Ингэвэл энэ дэгдэмхий бодис болон өмхий үнэр хоёр дахин багасна. Хагас коксжсон сайжруулсан шахмал түлш ашигладаг болтлоо бид эхлээд үйлдвэрийг нь барих ёстой. Тэр болтол одоо түлж байгаа түлшээ ашиглахаас өөр аргагүй. Хажуугаар нь зуухаа солих хэрэгтэй. -Зуух солиод утаа багасахгүй гэдгийг хүн болгон л хэлж байна. Гэтэл зуухаа солих хэрэгтэй, сайжруулах хэрэгтэй гэх юм. Үүнд шинжлэх ухаан талаасаа ямар нэгэн онцгой анхаарах зүйл байна уу? -Үнэндээ ард түмэн ингэж ярихаас өөр аргагүй юм л даа. Учир нь зуух сайжруулж байна гээд өнгөрсөн хугацаанд хэдэн арван төсөл, түүнд зарцуулагдсан төсвийн мөнгө хэдэн тэрбум төгрөгөөр үрэгдсэн. Гарсан үр дүн нь тун тааруу. Тиймээс л дахиад зуухаа сольё гэхээр ард түмэн хаширсан гэдэг шиг бухимдах нь аргагүй л дээ. Гэхдээ үнэхээр зууханд анхаарахаас өөр арга байхгүй. Зуух бол хамгийн чухал. Гол нь чанартай, зөв технологиор хийгдсэн зуухтай, мөн түлшиндээ тохирсон байх шаардлагатай. Ер нь түлшнээс болоод угаартахгүй. Буруу галлагаа, чанаргүй, эсвэл түлшиндээ тохироогүй зуухнаас болж угаартаж нас барах тохиолдол цөөнгүй байна. Тэгэхээр юуны түрүүнд Улаанбаатар хотод байгаа 198 мянган зуухны хэд нь ашиглах боломжгүй байна, хэд нь түлшиндээ тохирохгүй байна, хэдийг солих шаардлагатай байгаа судалгаагаа нэн яаралтай хий гэж хэлсэн. -Түлшиндээ тохироогүй зуух гэж яг юуг хэлээд байна вэ. Тохироогүйгээсээ болоод угаартах тохиолдол их байна гэлээ шүү дээ…? Бидний ашиглаж байгаа энэ шахмал түлш нь өөрөө зургаан мянган ккал илчлэгтэй. Тэгэхээр зургаан мянган илчлэг шатаах зууханд ашиглагдана. Өөрөөр хэлбэл, соролт сайтай зууханд түлэхэд тохиромжтой гэсэн үг. Энгийн нүүрс ша таадаг зуух бол дөрвөн мянган ккал байдаг. Шууд хэлэхэд, түлшээ гүйцэт шатааж чадахгүй СО буюу угаарын хийг үүсгэдэг гэсэн үг. Тэгэхээр угаартаж нас барж байгаа асуудал угтаа түлшнээсээ биш, зуухнаасаа шалтгаалсан эрсдэл гэж ойлгох хэрэгтэй. Тиймээс Улаанбаатар хотын 198 мянган зуухыг шалгах хэрэгтэй байгаа юм. Энэ бол түргэн хийгдэх боломжтой хамгийн чухал ажлуудын нэг. Ингээд тэнцээгүй, эсвэл ашиглах ямар ч боломжгүй зуухуудыг нэн яаралтай солихоос өөр гарц одоохондоо бидэнд байхгүй болов уу. Эсвэл зуух солихгүй гэж үзвэл буцаад дөрвөн мянган ккал илчлэгтэй түүхий нүүрс түлэх шат руугаа буцаж болно. Хамгийн чухал нь иргэдийн амь нас. Тиймээс энэ асуудал дээр холбогдох албаныхан нэн шуурхай л ажиллах ёстой доо. Нөгөөтэйгүүр угаартах эрсдэлд орсон иргэдийн ихэнх нь галлагаагаа зөв хийж чадахгүй байна. Зарим нь галаа зөв шатааж эхэлсэн ч гал ид шатаж байх үед нь яндангийнхаа сойлтыг түлхчихдэг. Үүнээс болоод агаарын соролт буюу хүчилтөрөгчийн хэмжээ зуухан дотор дутагдаж улмаар түлш дутуу шаталтанд орж угаарын хий ялгаруулдаг. Сойлтыг огт түлхэж болохгүй гэдгийг иргэдэд маш сайн ойлгуулах хэрэгтэй байна. Яндангийн сойлт түлхлээ гээд та түлшээ хэмнэхгүй. Эсвэл дулаанаа удаан бариулна гэж буруу ойлгох хэрэггүй. Ялгаагүй л шатаад дуусна. Гаргах дулаанаа ялгаруулна. Тиймээс агаар соролтын асуудлыг сайжруулах тусам угаартах эрсдэл буурна. -Түлш, зуух, дулаалга гэсэн шаталсан сайжруулалттайгаа хэдий хугацаанд явах вэ. Хэзээ утаа гаргахгүйгээр дулааны асуудлаа шийдэх бол. Шийдэл нь юу байх вэ? -Шийдэл нь мэдээж хий, эсвэл эрчим хүч. Улаанбаатар хот 2030 он гэхэд хатуу түлшний хэрэглээнээс бүрмөсөн гарна гэж зарлаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, 2030 оноос хойш нэг ч яндангүй болно гэсэн үг. Тэгэхээр 2030 он хүртэл бид зуух, түлш, дулаалга, галлагаагаа шат дараатай, уялдаа холбоотойгоор сайжруулж явахаас өөр гарцгүй. Цаашид хагас коксжсон түлш ашиглаад ирвэл түүнд тохирсон зуух мөн байх ёстой. Тэгэхээр дахиад зуухаа сольцгооно гэсэн үг. Тэгэхгүй бол түлшээ сайжруулчихаад зуухаа орхиж огт болохгүй. Энэ хоёр адилхан сайжраад явах учиртай. Үүнийг иргэд маань сайн ойлгож, шинжлэх ухаанчаар аливаа асуудалд хандаж, танин мэдэхүйн мэдлэгээ сайжруулж, өөрсдийнхөө амь насыг авран хамгаалах шаардлагатай. Э.МӨНХТҮВШИН Эх сурвалж: DNN.mn

Нийслэлийн 7 дүүргийн хэмжээнд шахмал түлшний гэрээт 555 борлуулалтын цэгээр өдөрт 2800-3500 түлш худалдан борлуулж байна. Цэгүүдэд тухайн өдөрт өгсөн захиалгын дагуу 27 аж ахуй нэгжийн 400 гаруй тээврийн хэрэгслээр түлш түгээх ажлыг зохион байгуулж байгаа юм. Мөн нийслэлийн 26 агуулахад өнөөдрийн байдлаар 43.000 тонн, үйлдвэрийн бүсэд 9000 тонн шахмал түлшний нөөцтэй байна.

Агаарын бохирдлыг бууруулах Үндэсний хорооноос хэрэгжүүлж буй арга хэмжээний талаар тус үндэсний хорооны дарга бөгөөд Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн сайд С.Одонтуяа танилцуулга хийлээ.Монгол Улсын Засгийн газраас "Энержи ресурс" ХХК-тай байгуулсан  түүхий эд нийлүүлэх гэрээ дууссан,  "Тавантолгой түлш" ХХК-ийн шахмал түлшний түүхий эдийг шинэчлэх, өөрчлөх хэрэгцээ шаардлага үүсэж байгаатай холбогдуулан шахмал түлшний чанарыг сайжруулах зорилгоор үндсэн түүхий эдийг өөрчлөх талаар холбогдох судалгаанууд хийжээ. Тухайлбал, хагас коксон /хөх нүүрс/ шахмал түлш, "Эрдэнэс тавантолгой"-н ордын "0" давхаргын баяжмалаар үйлдвэрлэсэн шахмал түлш зэргийг судалсан байна."Эрдэнэс Тавантолгой" ХК-тай гэрээ байгуулан угааж, баяжуулсан завсрын бүтээгдэхүүн болох эрчим хүчний нүүрсийг 2025 оны гуравдугаар сараас нийлүүлнэ.Улаанбаатар хотын агаарын бохирдолд сөрөг нөлөө үзүүлж түүхий нүүрс түлж байгаа уурын болон усан халаалтын нийт 276 зууханд технологийн шинэчлэл хийж хатуу түлшнээс хийн түлшинд шилжүүлэх, төвлөрсөн дулаан хангамжид холбох, тоног төхөөрөмжийг сайжруулах арга хэмжээ авахаар төлөвлөөд байна. Түүхий нүүрс түлж байгаа зуухуудад шинэчлэл хийж түүхий нүүрсний хэрэглээг хязгаарласнаар агаарын бохирдлыг 13 хувиар бууруулна. Тухайлбал, 2025 онд дээрх зуухын 30 хувийг хийн түлшид шилжүүлэхээр ажиллаж байна.Нийслэлийн агаарын бохирдлын 6 хувийг ДЦС-уудын яндангаас гарч байгаа утаа эзэлж байна. "Амгалан" дулааны станцаас бусад цахилгаан станцуудын зуух нь бүгд 1961-1990 онд суурилагдсан бөгөөд утааны шүүлтүүрүүд нь хуучирчээ. Ялангуяа, ДЦС-3 ТӨХК-ийн нойтон үнс баригчтай зуухуудын үйл ажиллагаанд технологийн шинэчлэл хийх, ДЦС-2, ДЦС-3-ын шүүлтүүрийг цахилгаанд шилжүүлэх, солих  санхүүжилтийг шийдвэрлэх шаардлагатай байгаа юм.Агаарын бохирдлын 30-аас доошгүй хувийг автомашинаас үүдэлтэй бохирдол эзэлж байна. Нийслэлд 804,656 автомашин бүртгэлтэй байгаагаас 74.2 хувь нь 10-аас дээш жилийн насжилттай. Автомашин 0-5 км/цаг хурдтай явахад түүнээс ялгарах утаанд хорт бодисын хэмжээ энгийн үеэс 2-3 дахин их байдаг. Улаанбаатар хотод 1278 автобус бүртгэлтэй, өдөрт 1128 автобус нийтийн тээврийн үйлчилгээнд ажилладаг. Эдгээр автобусны 84 хувь нь Евро-5 стандартын шатахуун ашигладаг. 2025 оны аравдугаар сарын 01-ний дотор нийтийн тээврийн автобусыг хийн түлш рүү шилжүүлснээр агаарын бохирдлыг бууруулахад нөлөө үзүүлнэ гэж үзэж байна.  Мөн шинээр боловсруулсан Нийслэлийн агаарын бохирдлын хуулийн төслөөр холбогдох зохицуулалтуудыг хийхээр төлөвлөжээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, Шадар сайд С.Амарсайхан, Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн, БОУАӨ-ийн сайд С.Одонтуяа, Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Х.Нямбаатар нар Тавантолгой түлш компанид ажиллалаа. Агаарын бохирдлыг бууруулах үндэсний хороо болон Нийслэлийн зүгээс Улаанбаатарын утааг бууруулах чиглэлээр хийж байгаа ажлын талаар Хотын захирагч Х.Нямбаатар энэ үеэр танилцууллаа. Улаанбаатар хотын агаар, орчны бохирдлыг бууруулах чиглэлээр хуулийн төсөл боловсруулж дууссан гэдгийг тэрээр танилцуулгадаа онцолсон. Нийслэлд орон сууцны хороололтой зэрэгцэн оршиж буй 50,000  гаруй айл өрхийг хамруулан "Ногоон бүс" байгуулахаар хуульд тусгажээ. Үүнд, Москва хорооллын болон I хорооллын арын дэнж, 3-4-р хорооллын ар талын болон Зурагт орчмыг газар, мөн БЗД-ийн II дугаар хорооны айлуудыг хамруулна. Тухайн бүсэд байгаа айлуудад хийн түлшнийг нэвтрүүлнэ. Байшинтай айлуудыг хийн түлшний шугамд холбох бол гэр сууцтай айлуудад бие даасан хийн түлшний халаалтын шийдлийг нэвтрүүлнэ. Мөн 20,000 гаруй нам даралтын зуух, 170 гаруй уурын зуухыг үе шаттайгаар хийн түлшид шилжүүлэхээр төлөвлөсөн байна. Энэ ажилд АББҮХ-ны зүгээс аж ахуйн нэгжүүдийг хариуцах бол нийслэлээс айл өрхүүдийг хариуцна. Хийн түлшний халаалтын системд холбогдоогүй 148 мянган айлыг шахмал түлшээр хангана. Шахмал түлшний түүхий эдийг Тавантолгойн уурхайн "0" давхаргын стандарт шаардлага хангасан баяжуулсан нүүрсээр солино. Автомашины яндангаас гарах утааны агаарын бохирдолд үзүүлэх нөлөө их нэмэгдсэн. Тиймээс тээврийн хэрэгсэлд тавих шаардлагыг чангаруулахад Засгийн газрын зүгээс дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй байгааг хотын дарга онцоллоо. Мөн уг хуулийн төсөлд айл өрхүүдийг гэр, сууцаа дулаалах, давхар шаталтад зуух хэрэглэхийг үүрэгжүүлэхээр тусгасан байна. Хяналт шалгалтын ажлыг эрчимжүүлэх нь чухал байгааг Х. Нямбаатар дарга мөн онцолсон. Сүүлийн нэг сарын хугацаанд Улаанбаатар хотод нэвтрэх постуудад болон айл өрхийн түлшинд хяналт тавьснаар өдөрт борлуулж байгаа түлшний хэмжээ 1000 тонноор буурах байдал ажиглагдаж байна. Өнгөрсөн 11 дүгээр сарын түлшний борлуулалтыг харахад өдөрт 3500 тонн түлш борлуулалтын цэгүүд рүү гарч байсан бол хяналт шалгалтын дараа энэ тоо өдөрт 2700 тонн болж буурсан. Мөн хяналт шалтгалтаар нийтийн байруудад автомашины ажилласан масло шатааж байсан зөрчил илэрсэн. Энэ мэт зөрчил дутагдал хяналтын үр дүнд ил болж байна гэдгийг тэрээр хэллээ. Эрдэнэс Монгол ХХК-ийн захирал Б.Наранцогт Багануурын уурхайг түшиглэн хөх нүүрс буюу кокс үйлдвэрлэж, хэрэглээнд нэвтрүүлэх боломжтой гэдгийг энэ үеэр танилцууллаа. Хөх нүүрсийг нэвтрүүлснээр агаарын бохирдол 80 хувь, өртөг зардал 62 хувь буурахаас гадна 100 мгв-н эрчим хүч үйлдвэрлэх боломжтой гэдгийг тэрээр онцоллоо. Энэ төслийн ТЭЗҮ болон судлагааны ажил хийгдсэн байна. Тавантолгой түлш компанийн Гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Ц.Эрдэнэбаяр шахмал түлшний түүхий эдийг зайлшгүй солих шаардлагатай байгааг хэллээ. Тэрээр үндсэн түүхий эдээс гадна, барьцалдуулагчийн стандартыг шинээр батлуулж, техникийн шаардлагуудыг сайжруулна гэлээ. Засгийн газраас 2025 оныг нийслэл хотод тулгамдаж байгаа асуудлуудыг шийдэх жил болгож зарласан. Энэ хүрээнд Ерөнхий сайдаар ахлуулсан Шуурхай штаб байгуулсан. Шуурхай штаб Бямба гараг бүр нийслэлийн тулгамдаж буй асуудлаар газар дээр нь ажиллана гэдгийг Ерөнхий сайд хэллээ. Мөн Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулах хүрээнд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээнүүдийг маргаашийн Засгийн газрын хуралдаанд оруулж хэлэлцүүлэхийг Ерөнхий сайд үүрэг болголоо.  

УИХ-ын Аж үйлдвэржилтийн байнгын хорооноос Тавантолгой түлш компанийн үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааг шалгахаар байгуулагдсан ажлын хэсгийн гишүүд өнөөдөр тус компанийн үйлдвэрт ажиллалаа. Ажлын хэсгийн дарга, УИХ-ын гишүүн Д.Энхтуяа ажлын хэсгийн гишүүн УИХ-ын гишүүн Д.Энхтүвшин, Б.Уянга, Б.Пунсалмаа,  М.Бадамсүрэн, М.Энхцэцэг нарын гишүүн оролцсон юм. Ажлын хэсгийн гишүүдэд тус компанийн Ерөнхий технологич бөгөөд Технологийн бодлогын хэлтсийн дарга Д.Өлзийбат болон Санхүү, эдийн засгийн газрын дарга А.Батзориг нар танилцуулга өгсөн юм. Танилцуулгад Тавантолгой түлш компаийн үйлдвэрлэж буй шахмал түлш нь 2019 оноос өнөөг хүртэл орц найрлага болоод, түүхий эд нь огт өөрчлөгдөөгүй гэдгийг онцоллоо. Мөн шахмал түлшний технологийн алдаа гараагүй, Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа Хатуу түлшний техникийн шаардлагыг тогтмол хангаж ирснийг хөндлөнгийн лабораторийн шинжилгээгээр баталгаажуулж байгааг хэллээ. Мөн бүтээгдэхүүн хөгжүүлэлтийн талаар ч цөөнгүй ажил хийснийг танилцуулгад дурьсан. Тухайлбал, шахмал түлшний түүхий эдийг солих, чанарыг сайжруулах чиглэлээр туршилт судлагааны ажил хийжээ. Өнөөдрийн үйлдвэрлэж буй шахмал түлшний түүхий эд мидлингийг солихгүйгээр айл өрхийн яндангаас гарах утааны агаарын чанарт үзүүлж буй нөлөөллийг бууруулахад боломжгүй гэдгийг тэрээр онцоллоо. Тиймээс шахмал түлшний түүхий эдийг хагас кокс болон угааж баяжуулсан нүүрсний баяжмалаар хийх шаардлагатай гэв. Тэрчлэн барьцалдуулагч эдийн хувьд импортын болон дотоодын аж ахуйн нэгжийн үйлдвэрлэж буй доломитын орцтой бүтээгдэхүүн ашиглаж байгааг танилцуулллаа. Монгол Улсын тухайд хатуу түлшний барьцалдуулагчийн стандарт байхгүй бөгөөд Тавантолгой түлш компанийн хувьд 2022 оноос барьцалдуулагчийн байгууллагын стандартыг баталж мөрдөж байгаа гэнэ. Үүнийгээ сайжруулуулж улсын стандарт болгуулахаар ажиллаж байгаа гэлээ. Ажлын хэсгийн гишүүдийн зүгээс "Та бүхний үйлдврлэж буй шахмал түлш стандартын дагуу гарч байгаа ч агаарын бохирдол их байгаа нь иргэд, олон нийтийг бухимдуулж байна. Тиймээс шахмал түлшийг яаж сайжруулах, богино хугацаанд үр дүн гаргах тал дээр илүү анхаарч ажиллах шаардлага байна. Мөн иргэдийн дунд барьцалдуулагч нь эргэлзээ төрүүлж байна гэсэн мэдээлэл ч байна. Үүнтэй уялдуулан холбогдох баримт материалыг ажлын хэсэгт татан авч үзнэ. Ингэсний үндсэн дээр санал, зөвлөмж боловсруулна. Тиймээс гуравдугаар сарын 15 хүртэл өндөржүүлсэн бэлэн байдалд ажиллах шаардлагатай" гэлээ. Мөн агаарын чанарт нөлөөлж буй хөндлөнгийн эх үүсвэрүүдийн судлагааг нарийвчлан гаргах шаардлага байгааг ажлын хэсгийн гишүүд онцолж байлаа. Тодруулбал, дүүрэг тус бүрээр нь ямар эх үүсвэр, аль цаг хугацаанд илүү сөрөг нөлөө үзүүлж байгааг тодорхойлж, түүнд дүн шинжилгээ нөхцөл шаардлага байгааг хэлсэн юм.

Тавантолгой түлш компанийн ХАБЭА-н хэлтсээс жил бүр зохион байгуулдаг "Мэдлэг" тэмцээн амжилттай зохион байгуулагдаж өндөрлөлөө. Энэ удаагийн тэмцээнийг "Хандлага-мэдлэг-багийн ажиллагаа-2024" нэрийн доор зохион байгуулагдсан юм. Тэмцээнд Зүүн болон Төвийн үйлдвэрийн нийт 9 баг оролцсоноос эцсийн шатанд шилдэг 5 багийн 35 ажилтан мэдлэг, ур чадвараараа өрсөлдлөө. Эцсийн шатны тэмцээнийг таван үеэр зохион байгуулж шилдэгүүдийг шалгаруулсан юм. Тэмцээний нэгдүгээр байрт Төвийн үйлдвэрийн "Зөв тусгал" баг Дэд байрт Зүүн үйлдвэрийн I цехийн "Монголз" баг Гуравдугаар байрт Механик цехийн баг хамт олон шалгарлаа. Шилдэг бүтээлээр Зүүн үйлдвэрийн I цехийн "Монголз" баг шалгарсан юм.  

Тавантолгой түлш компани химийн бодис ашиглаж байжээ гэх мэдээллийг өнөөдөр зарим хэвлэл мэдээллийн байгууллагаар түгээсэн. Үүнтэй холбогдуулан тус компанийн Ерөнхий технологич Д.Өлзийбатаас энэ талаар тодруулж, тайлбар авлаа. -Танай компанийг химийн бодис хэрэглэж байсан гэх мэдээлэл гарсан. Энэ асуудалд тайлбар өгөхгүй юу. Үнэхээр химийн бодис хэрэглэж байв уу? -Манай компани 2023 онд дэргэдээ лабораторитой болж бүтээгдэхүүнийхээ техникийн шинжилгээг бүрэн хийж, хэрэглэгчдэд хүрэх шахмал түлшийг борлуулалтад гарахаас өмнө хяналт хийдэг болсон. Мөн дотоод болон хөндлөнгийн хяналтыг хийлгэдэг. Бид  үндсэн түүхий эд болох мидлинг шахмал түлш хоёрынхоо шинж чанарыг дотооддоо хийдэг байсан бол өнгөрсөн 4 сард Стандартчилал хэмжил зүйн газраас барьцалдуулагчид тавигдах техникийн шаардлагыг байгууллагын стандарт болгож батлуулж чадсан. Энэ бидний хувьд томоохон дэвшил гэж харж байна. Учир нь бид өмнө нь барьцалдуулагчын шинжилгээг зөвхөн Хими, хими технологийн хүрээлэнгээр хийлгэдэг байсан бол одоо бид дотооддоо хийж чадах чадамжтай болсон. Энэ хүрээнд бид лабораторитоо барьцалдуулагчын цардуул болон ислэгийг тодорхойлох зорилгоор химийн бодис ашиглаж байгаа. Энэ бол бүтээгдэхүүнд ашиглаж байгаа гэсэн үг биш бүтээгдэхүүнийхээ чанарыг хянахын тулд химийн бодис ашигласан. Ер нь бол аливаа лаборатори химийн бодисын зөвшөөрөл авах ёстой. Бид хуулийн дагуу шаардлагатай бичиг баримтуудыг холбогдох байгууллагуудад өгсөн. Харамсалтай нь Баруун үйлдвэрийн Байгаль орчны нарийвчилсан үнэлгээний дүгнэлт өнөөдрийг хүртэл гарахгүй хойшилж байна. Дүгнэлт гарвал бид Байгаль орчны нарийвчилсан үнэлгээний дүгнэлттэйгээ уялдаад химийн бодисын зөвшөөрөл гарна. Бүтээгдэхүүндээ химийн бодис огт хэрэглээгүй гэдгийг хариуцлагатайгаар мэдэгдэж байна. -Шахмал түлшний түүхий эдийн орц найрлага өөрчлөгдсөн үү. Өөр зүйл хольж хэрэглэж байна гэсэн хардлага байна? -Шахмал түлшний найрлага үндсэн хоёр түүхий эдээс бүрддэг. 95 хувь нь мидлинг, 4-5 хувь барьцалдуулагч буюу холбогч эдийг ашиглаж байна. Анх 2019 онд манай үйлдвэр байгуулагдсан цагаас хойш түлшний орц, найрлага огт өөрчлөгдөөгүй. Технологийн горим маш энгийн. Мидлингийг 5мм хүртэл нунтаглаж барьцалдуулагчтай хольж хэвлэж шахаад хатаагаад л болно. Технологийн горим зөрчих нарийн төвөгтэй үйлдвэр биш учраас технологийн горим алдагдаагүй. Бүтээгдэхүүний түүхий эд өнөөдрийг хүртэл өөрчлөгдөөгүй. Ирэх онд бид бүтээгдэхүүнээ сайжруулж, түүхий эдээ солих судалгааны ажлуудыг хийж байна. Утааг 30-40 хувь бууруулах судалгааны ажлуудыг хийсэн. -Иргэдийн зүгээс утаа их байна, хоруу чанартай байна гэж шүүмжилж байна. Тэгэхээр утаа их байгааг та бүхэн юу гэж дүгнэж байна вэ? -Агаарын бохирдол маш олон эх үүсвэрээс үүдэлтэй. Гэр хороололд хэрэглэж байгаа шахмал түлш, автомашины утаа, тоосонцор, станцын утаа зэрэг олон эх үүсвэрээс үүдэлтэй. Бид өнөөдрийг хүртэл шахмал түлшний түүхий эд өөрчлөгдөөгүй гэдгийг л хариуцлагатайгаар хэлье. Бидний хувьд нууж хаагаад байх зүйлгүй. Үйлвэрт очоод ямар технологиор, ямар орц найрлагаар түлш хийж байгааг үзэж болно. Өнгөрсөн хугацаанд ч бид хэвлэл мэдээлэлд нээлттэй байж ирсэн. -Шахмал түлш хэрэглэж эхэлсэн хоёр жилийн хугацаанд утаа буурсан ч эргээд нэмэгдсэн гэдгийг иргэд, олон нийт хэлж байгаа шүү дээ. Үүнийг хатаалтын горим алдагдсан ч гэж хэлж, тайлбарлаж байна? -2021 онд Зүүн үйлдвэр Солонгосын гадна орчны температураар хатаах технологиор баригдсан боловч манай орны цаг уурт тохироогүй. Стандартад зааснаар түлш 10 хувийн чийгтэй байх ёстой ч 12-13 хувьд хүрч чийгтэй гэдэг гомдол гардаг байсан. Энэ гомдлыг бид технологи сайжруулалтын хүрээнд үйлдвэрийн бүх шугаманд хатаах шугам тавьж 2022 оноос MNS 5679 2022 стандартын шаардлага хангасан 6 хувиас бага чийгтэй түлш гаргаж эхэлсэн. Анх эхэлж байхад Засгийн газрын 62-р тогтоолын хэрэгжилт, хяналт шалгалт маш сайн байсан. Сүүлийн үед хяналт шалгалт муудсан. Нийслэлд нийт 174 аж ахуй нэгж дунд болон бага оврын ДЦС-ууд түүхий нүүрс ашиглаж байна. Өнөөдрийг хүртэл Улаанбаатар хот түүхий нүүрснээсээ салж чадаагүй л байна. Тухайн ААН-үүд жилдээ 120,000 тонн түүхий нүүрс түлж байгаа учраас магадгүй иргэд аваад түлж байхыг үгүйсгэхгүй. Өөр бусад эх үүсвэрээс гарч буй утааг мэргэжлийн байгууллагууд тайлбар өгөх байх. Би Тавантолгой түлш компанийг төлөөлж байгаа ерөнхий технологичийн хувьд түүхий эд өөрчлөгдөөгүй гэдгийг хэлж байна. -Аж үйлдвэржилтийн байнгын хорооноос Тавантолгой түлш компанийн шалгах ажлын хэсэг гарсан юм билээ. Ямар санал дүгнэлт өгсөн бэ? Цаашид шахмал түлшээ хэрэглэсээр байх уу? Аж үйлдвэржилтийн байнгын хороонд бид уулзаж тайлбараа өгсөн. УИХ дээр ТТТ шалгах ажлын хэсэг гарсан байгаа. Манайхыг Нийслэл аудитаас бас шалгаж байгаа. Бид шалгалтыг эерэгээр хүлээж авч байна. Энэ олон шалгалтын үр дүн биднийг зөв талаас нь харуулах байх. Шахмал түлш нэг алхам байсан уу гэвэл бид урагш алхаж утааг 50 хувь бууруулж чадсан. Мэргэжлийн байгууллагуудын дүгнэлт JAICA, УЦУОШГ, НАОБТГ-ын хяналт шинжилгээгээр агаарт харагдах тоосонцрын хэмжээ 40-50 хувь буурсан нь тодорхой байгаа. Ирээдүйд шахмал түлшийг халах нь зөв. Ер нь хөгжлийн шатанд түүхий нүүрс, шахмал түлш гээд явж байна.  цаашлаад хийн түлш зоригтой шийдлүүдийг гаргаж байна. Ирэх жил 20000 айлыг хийн түлш рүү шилжүүлнэ. Мөн зуух солих асуудал яригдаж байна. Хийн түлш рүү шат дараатай шилжинэ. Энэ хэрээрээ жилд түлэх шахмал түлшний хэмжээ буурна. Мөн бүтээгдэхүүн сайжруулалтын туршилт судалгааг тогтмол хийж байна. Ирэх жил бүтээгдэхүүндээ дорвитой өөрчлөлт гарна гэдэгт итгэлтэй байна. -Барьцалдуулагчийн тухай дахин мэдээлэл өгөөч. Шохойн чулуугаар барьцалдуулж байгаа гэх мэдээлэл бий? Манайх 2 төрлийн барьцалдуулагч ашиглаж байна. Ургамлын гаралтай эрдэнэ шишийн цардуул суурьтай бентонитийн дүүргэгчтэй целлюлоз, доломит болон байгалийн шохойн чулуун дүүргэгчтэй хоёр төрлийн барьцалдуулагч хэрэглэж байна. Түүхий эд болон барьцалдуулагч байгалийн гаралтай. Бидний барьцалдуулагчийн шинж чанарын судалгааг НЭМҮТөвөөс хүн байгальд хортой юу гэдэг дүгнэлтийг гаргадаг. Хими, хими технологийн хүрээлэнгээс агуулагдаж буй цардуул болон ислэгийн агууламж нь техникийн шаардлага хангаж байна уу гэдэгт хяналт тавьдаг. Мөн Гаалийн хяналтын лаборатори энэ бол цардуулд суурилсан цавуулаг бүтээгдэхүүн мөн юм гэдэг дүгнэлтийг өгсөний үндсэн дээр бид энэ түүхий эдийг ашигладаг. Бүх зүйл шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, тооцоо судалгаатай хийж байгаа учраас энэ барьцалдуулагч болон түүхий эдийг бид ашиглаж байна.