Сүүлийн үед утаагүй түлш гэхээр ямар ч утаа гаргахгүй түлш гэж хүмүүс буруугаар ойлгоод сурчихаж. Хэвийн орчинд нүүрстөрөгчийн давхар исэл хүчилтөрөгч хоёр урвалд орвол CO2 буюу утаа ялгардаг. Бидний яриад байгаа утаагүй түлшийг яг үнэндээ бага үнсжилт, хүхрийн агуулгатай, агаарын бохирдол харьцангуй багатай гэж ойлгож болно.  Нүүрсийг боловсруулж утаагүй түлш болгон үйлдвэрлэх сайн муу янз бүрийн технологи байдаг ч үндсэн санаагаараа нүүрс дотор агуулагддаг ус, үнс, хүхэр гэх мэт бусад бодисыг салгаж авдаг учраас бүгд төстэй. Манай орны хувьд олон улсын жишгийг даган утаагүй түлш гарган авах гэж олон технологиудыг туршиж, зарим нэгнийг нь төсөл болгож байгаа. Ялангуяа өнөөдрийн Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг авч үзэхэд утаагүй түлш маш их шаардлагатай байгаа нь нэгэнт тодорхой болсон асуудал.  Ард иргэдийнхээ эрүүл мэнд, улс орны үзэмж, цаашдын нэр хүндээ бодоход төр засгийн зүгээс хамгийн зөв шийдэлтэй, олон улсын стандартын шаардлага хангасан байгаль орчинд ээлтэй, эдийн засгийн ашигтай дэвшилтэт технологийг сонгож дэмжих шаардлагатай байгаа юм.  Угаасаа дэмжихээс ч өөр сонголт байхгүй. 2013 оны 4-р сард "Аморэ Интэрнэйшнл" ХХК болон Оросын "Сибтэрмо" ХХК-иуд дулааны II дугаар цахилгаан станцтай хамтран коксжуулсан нүүрсээр утаагүй түлш хийх талаар мэдэгдэж байсан хэдийч технологийн буруу шийдлээс болоод ажил нь гацсан. Мөн "Модун Ресорсез" компанитай Монгол Улсын Засгийн газар таван жилийн коксон түлшний санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Тэдний технологи нь Австрали улсын White Energy Limitedкомпанийн санаачилсан "Binderless Coal Briquetting" юм. Энэ нь нүүрсийг коксжуулахгүйгээр энгийн нүүрсээр шахмал түлш хийдэг бөгөөд илчлэг өндөртэй ч утаа тортог огт  багасагадаггүй гэдэг нь нотлогдсон. "Binderless Coal Briquetting" нь чийгшил ихтэй муу чанарын нүүрсийг хатааж илчлэгийг нь нэмэгдүүлдэг ажээ. Уснаас бусад хүхэр дэгдэмхий бодис нь нүүрсэндээ үлддэг тул агаарын бохирдол багасгахад тийм ч оновчтой технологи биш гэж мэргэжилтнүүд үздэг. Технологийн хувьд зөв шийдэлтэй, коксжсон нүүрсээр утаагүй түлш үйлдвэрлэн нийлүүлэх гэрээтэй компаниуд Монголд хэд хэд бий.Тухайлбал "Шарын гол энерго", "НАКО түлш", "Баялаг эрдэнэ цом" гэх мэт. Гэхдээ хөрөнгө санхүүгийн асуудлаас болоод энэ компаниуд Улаанбаатар хотын нийт хэрэглээг одоо хүртэл хангаж чадахгүй л байгаа. Таван толгойн түлш хамгийн илчлэг өндөртэй гэдэг нь тогтоогдсон. Манайд одоо л эрчээ аваад, засгийн газраас анхаараад байгаа ч энэ технологи аль 19-дүгээр зуунаас эхлэн анхаарлын төвд орж эхэлжээ. 19 дүгээр зууны дундуур Герман, Франц, Бельги зэрэг Европийн орнууд нүүрсийг шигшэж, гарсан жижиг хэсгүүдийг угаагаад давхар даралтаар шахаж, дулааний цахилгаан станцууддаа дулаан ялгаруулах чадвар өндөртэй түлш гарган авч эхэлжээ. Энэ аргыг "Double Roll Press" гэдэг юм байна. Дэлхийн II дайн хүртэл энэхүү арга нь өргөнөөр хэрэглэгдэж байсан аж. Тухайлбал, зөвхөн  Францад гэхэд л 7 сая гаруй тонн шахмал түлшийг нэг жилдээ үйлдвэрлэдэг байжээ. Энэ бол 1945 оны үйл явдал. Дайны дараагаар  "Double Roll Press" аргачилал нь шатах тос болон байгалийн хийгээр орлуулагдаж эхэлсэн ч сүүлдээ нүүрс ихээр олборлодог Хятад, Энэтхэг, Турк, Япон, Африк зэргийн орнууд коксжих нүүрсийг мөн энэ аргаар боловсруулж эхэлсэн байна. Тэгвэл өнөөгийн байдлаар маш олон төрлийн замаар нүүрс коксжуулж утаагүй түлш гаргаж авах технологи бий болоод байна. Жишээ дурдъя л  даа. Саяхан АНУ-ын "Green Fields Coal" гэдэг компани "DHS Water Free" гэдэг нэгэн технологийг нэвтрүүлжээ. Энэ технологи нь огт ус хэрэглэдэггүй бөгөөд өндөр хэмд халааж бутлан халуун агаарын тусламжтайгаар нүүрсний найрлаганд байгаа хүхэр, хөнгөн тос, ус мэтийг салган авч чаддаг байна. Тэгэхээр утаагүй түлш гэдэг нь технологийн шийдлээсээ шалгтаалан утаа тортог болон дулаан ялгаруулах чадвараараа харилцан өөр байдаг байна.

БОАЖЯ, ОББҮХ, НЗАА, НМХГ, ЦУОШГ, "Таван Толгой Түлш" ХХК болон бусад холбогдох албаныхан агаарын чанарын мэдээллийг 7 хоног бүрийн даваа гарагт нэгдсэн байдлаар тогтмол хүргэдэг. Ээлжит мэдээллээр Нийслэлийн агаарын бохирдолтой тэмцэх газрын дарга Б.Пүрэвсүрэн мэдээлэл өглөө. Тэрбээр "Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд 608 шахмал түлш борлуулах цэг ажиллаж, өдөрт 4000 орчим тонныг борлуулсан. Өнгөрсөн сарын 31-ний өдрийн байдлаар 22.100 тонн шахмал түлшний нөөцтэй байсан. Тус нөөцөөр цагаан сарын баярыг өнгөрөөх төлөвлөлт гаргасан. Нийслэлийн Агаарын бохирдолтой тэмцэх газраас Тавантолгой түлш компанитай зөвшилцөн өчигдрөөс эхлэн зорилтот бүлгийн иргэдэд өдөрт 100 тонн сайжруулсан түлшийг үнэгүй олгохоор болсон. Энэ хүрээнд 6,094 өрхөд шахмал түлш олгох гэж байна. Тус өрхүүдийн шахмал түлш авдаг картыг цэнэглэж өгснөөр иргэд өөрсдөө очиж түлшээ авах юм" гэдгийг хэллээ.

Нийслэлийн онцгой комиссын дарга Д.Сумъяабазарын 15 дугаар тушаалаар сайжруулсан түлшний хэрэглээнд хяналт тавих, түлш борлуулах цэгүүдийн тоог нэмэгдүүлэхийг Нийслэлийн Засаг даргын Агаар, орчны бохирдлын асуудал хариуцсан орлогч Д.Ихбаярт үүрэг болгосон. Нийслэлийн Засаг даргын өгсөн үүрэг чиглэлийн дагуу Улаанбаатар хотод сайжруулсан түлшний борлуулалтын 607 цэг ажиллаж байна. Мөн зарим иргэд ажлаа тараад гэртээ харих үед сайжруулсан түлшний цэгүүд хаалттай байна гэх гомдол ирдэг. Тиймээс Тавантолгой түлш компанитай хамтран түлш борлуулах цэгүүдийг өглөө, оройн ээлжинд шилжүүлж, цагийн зохицуулалт хийжээ. Ингэснээр орой ажлаа тарсан иргэд түлш авах боломж бүрдэж байгаа юм. Үүнээс гадна сүүлийн өдрүүдэд утаа нэмэгдэж байна гэх шүүмжлэл гарч байгаа. Утааны үнэр нэмэгдэх болсон шалтгааныг шалгаж тогтоохыг хариуцсан албан тушаалтнуудад үүрэг болгоод байна. Иргэдийн зүгээс хог, автомашины дугуй шатааж байна гэх гомдол, мэдээлэл хэлдэг. Гэвч шалгалтаар тогтоогддоггүй. Сайжруулсан түлш худалдаж авах боломжгүй, зорилтот бүлгийн иргэдэд үнэгүй түлш олгодог байсан нь нөөцийн асуудлаас болж зогссон. Гэхдээ Нийслэлийн Агаарын бохирдолтой тэмцэх газраас Тавантолгой түлш компанитай зөвшилцөөд 2022 оны нэгдүгээр сарын 02-ноос эхлээд зорилтот бүлгийн иргэдэд өдөрт 100 тонн сайжруулсан түлшийг үнэгүй олгодог болохоор бэлтгэлээ базааж байна. Түүнчлэн сайжруулсан түлшнээс өөр зүйл шатаасан зөрчлийн мэдээллийг 102 дугаарт хүлээн авч, шуурхай ажиллаж эхэллээ. НЗДТГ-ЫН ХЭВЛЭЛ МЭДЭЭЛЭЛТЭЙ ХАРИЛЦАХ ХЭЛТЭС

Засгийн газрын шийдвэрээр айл өрхүүдийн цахилгаан, дулааны төлбөрийг зургадугаар сар хүртэл тэглэхээр болсон. Тодруулбал, орон сууцны айл өрхийн сард хэрэглэх 250 кВт.цаг хүртэл, гэр хорооллын айл өрхийн сард хэрэглэсэн 350 кВт.цаг хүртэл цахилгаан эрчим хүчний төлбөрийг ирэх тавдугаар сарыг дуустал хугацаанд төр хариуцах юм. Мөн гэр хорооллын айл өрхүүдийн хэрэглээний шахмал түлшийг хүйтний эрч сулартал 50 хувийн хөнгөлөлтэй үнээр борлуулахаар болж байна. Энэ талаар "Тавантолгой түлш" ХХК-ийн борлуулалтын албанаас тодруулахад "Түлшний үнэд ирэх дөрөвдүгээр сарын 1-нийг хүртэл өөрчлөлт орохгүй. Засгийн газрын тогтоолын дагуу түлшний үнийг 50 хувийн хямдралтай буюу нэг шуудайг нь 1875 төгрөгөөр борлуулж байна. Харин дөрөвдүгээр сарын 1-нээс хойш шахмал түлшийг өмнөх үнээр буюу 3750 төгрөгөөр борлуулж эхэлнэ" гэлээ. Мөн амьжиргааны түвшин доогуур орлоготой, зорилтот бүлгийн 6098 айлд түлш олгохоор болсныг өнөөдөр /2022.01.03/  агаарын чанарын талаарх ээлжит мэдээллийн үеэр холбогдох байгууллагууд мэдээлэв. Тодруулбал, нэн хүнд амьдралтай, түлээ түлшний хомсдолтой айл өрхийн сайжруулсан шахмал түлшний картыг цэнэглэж, долоо хоногтоо зургаан шуудай түлш авах нөхцөл бүрдүүлэхээр болжээ. Үүнийг Нийгмийн халамжийн үйлчилгээний ерөнхий газраас "Тавантолгой түлш" ХХК-тай хамтран хэрэгжүүлэх юм байна. Нийслэлийн Агаарын бохирдолтой тэмцэх газрын дарга Б.Пүрэвсүрэн хэлэхдээ "Нийслэлийн Засаг дарга Д.Сумъяабазарын шийдвэрээр зорилтот бүлгийн өрхүүдэд шахмал түлш олгохоор болсон. Энэ хүрээнд нийслэлийн Нийгмийн халамжийн газраас 6094 өрхийн мэдээллийг гаргаж өгснийг үндэслэн, шахмал түлш олгоно. Эдгээр өрхийн шахмал түлшний картыг цэнэглэж өгөх бөгөөд иргэд өөрсдөө очиж түлшээ авах зохицуулж хийж байна" гэлээ. Өнөөдрийн байдлаар "Тавантолгой түлш" ХХК 22.1 мянган тонн шахмал түлшний нөөцтэй байгаа бөгөөд Цагаан сарын баяр өнгөртөл хүрэлцэнэ гэж тооцжээ.

"Таван Толгой Түлш" ХХК-иас нийслэлийн агаар, орчны бохирдлын талаар мэдээлэл хийлээ. Энэ үеэр "Таван толгой түлш" ХХК-ийн Хэрэглэгчид үйлчлэх албаны дарга Ч.Буянжаргал мэдээлэл өглөө. Тэрбээр "Өнөөдрийн байдлаар манай Хэрэглэгчдэд үйлчлэх албаны 600 гаруй ажилтан гэр хорооллын айл өрхүүдэд угаараас угаараас урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохион байгуулж байна. Өнгөрсөн долоо хоногийн байдлаар угаарын хийн тусламжийн 103 утсанд нийт таван удаагийн дуудлага ирсэн. Үүнээс нийт долоон хүн угаарын хийн хорлогод өртсөн. Бид энэхүү таван айлд очиж, шалгалт явуулахад, энгийн зууханд сайжруулсан шахмал түлш түлсэн, зуухны битүүмж алдагдсан, галлагааны горим буруу гэсэн шалтгаанаар угаартсан байна. Одоогоор эдгээр иргэдийн биеийн эрүүл мэнд хэвийн байна. "Таван толгой түлш" ХХК-ийн Хэрэглэгчдэд үйлчлэх албаны хяналтын нэгдсэн төвд бүх айл, өрхийн угаарын хийн хэмжээг 24 цагаар тогтмол хянаж байгаа. Өнгөрсөн долоо хоногийн байдлаар нийт 72 айлд угаарын хий ялгарч байгааг бид хяналтын дэлгэцээс илрүүлсэн. Нийтдээ 72 айлын 120 гаруй иргэнийг угаарын хийн хордлогоос урьдчилан сэргийлж ажилласан. Мөн шөнийн цагаар нийт 12 удаагийн айлд угаарын хий ялгар байгааг мөн хяналтын дэлгэцээс олж, илрүүлсэн" гэв.

"Тавантолгой түлш" ХХК сайжруулсан шахмал түлшний 25 кг-ын савлагааны шуудайг дахин ашиглана. Ингэхдээ хангамжийн баазаар ажиллаж байгаа туслан гүйцэтгэгч 10 аж ахуй нэгж байгууллагаар дамжуулан иргэдээс худалдан авах юм. Нийслэлийн хэмжээнд зургаан байршилд 10 аж ахуй нэгж байгууллага сайжруулсан шахмал түлш савлаж байна. Дээрх байгууллагууд иргэдээс түлшний шуудай 300 хүртлэх төгрөгөөр худалдан авах бөгөөд уутны чанараас шалтгаалан үнэ харилцан адилгүй байх юм. Иргэдээс авсан шуудайнд дахин ашигласныг илтгэх тусгай тэмдэглэл хийх бөгөөд шуудайг нэг л удаа эргүүлэн авч, дахин ашиглана. Иргэдийн хувьд түлшний шуудайгаа буцаан өгөхдөө шуудайны амны оёдлыг хөвөрдөж задалсан байх бөгөөд урж гэмтээж болохгүй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Ийнхүү 25 кг-ын савлагааны шуудайг иргэдээс худалдан авч, дахин ашигласнаар үйлдвэрлэлийн зардлыг тодорхой хэмжээнд бууруулах, хог хаягдлыг багасгах ач холбогдолтой юм. Шуудай худалдан авах аж ахуй нэгжүүд   д/д Байгууллагын нэр Утасны дугаар Захиралын нэр 1 Алдар ямаат уул ХХК 80080896 Н.Отгонцэцэг 2 Мандах жагар мөнх ХХК 90300353 В. Сүрэнхорлоо 3 Мөнх шинэс ХХК 99267866 М. Батсанал 4 Дэвжих наран билэг ХХК 86161686 О. Зоригтсүх 5 Тепо Хөгжил ХХК 88257885 Н. Төмөрбаатар 6 Тэргэл Тэнгэр ХХК 88094206 Г. Батбаяр 7 Болд Лийдерс ХХК 88970578, 89159352 Г. Уламбаяр 8 Арвижих сувдан тулга ХХК 99858990 Т. Энхтайван 9 Өрхийн хүү хөгжил ХХК 99074364 Н. Бурмаа 10 Булган соёмбо ХХК 94943398 Л. Баярсайхан

Сайжруулсан шахмал түлшийг 2022 оны дөрөвдүгээр сарын 1 хүртэл 50 хувийн хөнгөлөлттэй буюу 1875 төгрөгөөр худалдаалах Засгийн газрын тогтоол бий. Тэгэхээр иргэд ирэх оны дөрөвдүгээр сараас хойш нэг шуудай сайжруулсан түлшийг 3750 төгрөгөөр авч, хэрэглэнэ гэсэн үг. Энэ үнийг засгийн газраас тогтоож өгсөн бөгөөд, цаашид нэмэгдэх эсэх нт тодорхойгүй байгаа гэж Тавантолгой түлш компаниас мэдээллээ. Ташрамд дурдахад, нийслэлд борлуулалтын 600 цэг ажиллаж буй бөгөөд эдгээр газрууд өдөрт 3600 тонн түлш худалдаалж буй гэнэ.

Тавантолгой түлш ХХК-ийн ахлах зөвлөх Гүржавын Бадамхатан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар "Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан" цол тэмдэгээр шагнууллаа. Зөвлөх Г.Бадамхатангийн хувьд монгол орны хөрсөнд байгаа хүрэн нүүрсээр сайжруулсан шахмал түлш үйлдвэрлэх, хүрэн нүүрсийг боловсруулж нефть гаргаж авах, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн гаргаж авах судлагаа шинжилгээний ажилд амьдралынхаа 40 гаруй жилийг зориулсан эрдэмтэн хүн юм. Түүний уйгагүй олон жилийн судалгааны үр дүнд Тавантолгойн угааж баяжуулсан эрчим хүчний нүүрсээр сайжруулсан шахмал түлш үйлдвэрлэн нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхийн хэрэглээнд нэвтрүүлж агаарын бохирдлыг 50 гаруй хувиар бууруулаад байгаа билээ.

УРИЛГА ХҮРГҮҮЛЭХ ТУХАЙ "Таван толгой түлш" ХХК нь үйлдвэрийн үйл ажиллагааг хэвийн явуулах зорилгоор нийт 2.000.000 ширхэг сайжруулсан шахмал түлш савлах 25 кг-ын шуудай нийлүүлэх сав баглаа, боодол үйлдвэрлэгч аж ахуй нэгж байгууллагыг хамтран ажиллах саналаа ирүүлэхийг урьж байна. Үүнд: Аж ахуйн нэгж байгууллагын улсын бүртгэлийн гэрчилгээ Монголын сав баглаа, боодол үйлдвэрлэгчдийн нэгдсэн холбооны тодорхойлолт Үйлдвэрийн дэлгэрэнгүй танилцуулга ирүүлэх Нийлүүлэх барааны техникийн тодорхойлолт, үзүүлэлт, стандарт, зураг ирүүлэх. Татварын өргүй талаар тодорхойлолт Шүүхийн төрөлжсөн архивын лавлагаа ирүүлэх ШШГЕГ-ын тодорхойлолт ирүүлэх Харилцагч банкны зээлийн хүүгийн өргүй талаарх тодорхойлолт Сүүлийн 3-н жилд /2018, 2019, 2020 он/ хийж гүйцэтгэсэн ажлын мэдээлэл, түүний жагсаалт. Сонирхсон этгээд нэмэлт мэдээллийг 2021 оны 11 дүгээр сарын 30–ны өдрийн 10 цаг 30 минутаас өмнө авч болох бөгөөд хамтран ажиллах саналаа Чингэлтэй дүүрэг, 1 дүгээр хороо, Жигжиджавын гудамж, Эрдэнэс таван толгой ХК-ийн байр, Таван толгой түлш ХХК, 123 тоот Худалдан авах ажиллагааны хэлтэс хаягаар эх хувиар битүүмжилж 2021 оны 11 дүгээр сарын 30-ны өдрийн 11 цаг 00 минут–ний дотор ирүүлнэ.

Нийслэлийн гэр хороололд сайжруулсан шахмал түлшний 128 цэг ажиллаж байсан бол өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд 153 цэг шинээр байгуулж 281 цэгээр шахмал түлш худалдан борлуулж байна. Дээрх цэгүүдэд захиалгын дагуу 5 тонн түлш дотоод тээврийн туслан гүйцэтгэгч 34 компани хүргэн ажиллаж байна. Цаашид ч шахмал түлш худалдан борлуулах цэгийн тоог нэмэгдүүлнэ. Тавантолгой түлш ХХК-ийн хувьд энэ жил 70 мянган тонн сайжруулсан шахмал түлшийг аюулгүйн нөөцөд нөөцлөөд байгаа нь өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 20 гаруй мянган тонноор бага байгаа юм. Энэ нь "баруун бүсийн үйлдвэрийг зүүн бүс рүү нүүлгэнэ" гэж хавар эрт үйл ажиллагааг нь зогсоосонтой холбоотой юм.

Тавантолгой түлш ХХК-ийн сайжруулсан шахмал түлшээ гэрээт 41 цэгээр худалдан борлуулж эхэлсэн. Өнөөдрөөс цэгийн тоог 87-оор нэмэгдүүлж 128 цэг ажиллаж, борлуулалт хийнэ. 2021-2022 оны галлагааны улиралд нийт 600 борлуулалтын цэг буюу 300 өрхийн дунд нэг цэг байхаар тооцоолсон тухай албаныхан хэлж байгаа. Тэгвэл энэ мэтчилэн үе шаттайгаар нэмэгдүүлсээр цэгийн тоог дээрх тоонд хүргэнэ гэдгийг Тавантолгой түлш ХХК-ийн Борлуулалтын хэлтсийн дарга Д.Миняа хэллээ. Цаашид нээгдэх борлуулалтын цэгүүдийг өндөрлөг болон гэр хорооллын дунд аль болох хүртээмжтэй байх байршлыг бодолцож нээнэ гэдгийг ч тэд хэлж байна.

Тавантолгой түлш ХХК өнөөдрийн байдлаар гэрээт 284 цэгээр сайжруулсан шахмал түлш худалдан борлуулж байна. Гэрээт борлуулалтын цэгийн тоог нэмэгдүүлэх үүднээс өнөөдөр 130 иргэнтэй хамтран ажиллах гэрээ байгуулж маргаашаас 414 цэгээр түлш худалдаална. Тиймээс иргэд борлуулалтын цэгүүдэд зориудаар хиймэл хомсдол үүсгэлгүй, өөрийн хэрэгцээт түлшээ өөрт ойрхон цэгээс худалдан авахыг зөвлөж байна. Тэрчлэн галлагааны улирал эхэлж байгаатай холбогдуулан яндан, зуух, пийшингийнхээ битүүмжлэлд анхаарал хандуулж аюулгүй байдлаа хангахыг анхааруулж байна. Мөн угаарын хийн мэдрэгчийнхээ хэвийн үйл ажиллагааг шалгаж эвдэрсэн болон тэжээлийн зай нь дууссан бол сольж хийгээрэй.