Нүүрсийг баяжуулах нь нүүрсийг буталж, нунтаглаж механик аргаар нягтруулж шахмал хэлбэрт оруулах зэрэг анхан шатны боловсруулалтаас зарчмын ялгаатай, нүүрсний чанарыг сайжруулахад чиглэгдсэн технологийн боловсруулалт юм. Нүүрсийг баяжуулахын гол зорилго нь нүүрсэн дэхь органик бус механик хольцыг цэвэрлэн таваарын нүүрсний илчлэгийг дээшлүүлэх, үнслэгийг бууруулахад орших бөгөөд нүүрсийг баяжуулах нь дулааны цахилгаан станцуудын түлшний зардал болон нүүрс ангилах, үнс зайлуулах үйл ажиллагааны зардлыг ихээхэн бууруулахаас гадна цаашид нүүрсийг брикетлэх, коксжуулах, хийжүүлэх, шингэрүүлэх зэрэг боловсруулах үйлдвэрүүдийн зайлшгүй  техникийн нөхцөл юм. Ийм технологийн дотор нүүрсийг хуурайгаар баяжуулах, гравитацийн, флотацийн, суспензийн аргууд болон нүүрсийг дулааны аргаар баяжуулах хэлбэрүүд багтана. Нүүрсний үнсийг багасгах нь түүний ашиглалтыг дээшлүүлэх байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөг багасгаж нүүрсийг цэвэр технологиор ашиглах нэг алхам юм. Хоёрдахь алхам нь үнсийг иж бүрэн ашиглах явдал юм. Чулуу шавраас нь ялгаж баяжуулсан нүүрсний цахилгаан, дулаан боловсруулахад орох хувийн зарцуулалт багасгахын зэрэгцээгээр уурын зуух болон станцын бусад төхөөрөмжүүдийн хүч чадлыг нэмэгдүүлж түлшний ашигт үйлийн коэффициентийг нэмэгдүүлнэ. Нүүрсний үнслэгийг 1% багасгахад 1 кВт.цаг цахилгааны өөрийн өртөг 1.1%-иар хямдрах, дутуу шаталт 1.5-2.0-иар мөн багасдаг байна. Нүүрсийг баяжуулж үнслэгийг багасгахад шаардагдах хөрөнгө оруулалт ба ашиглалтын зардал нь баяжигдаагүй нүүрсний чулуу шавар болон бусад минералын хольцыг цахилгаан станцын түлш дамжуулах, уурын зууханд шатаах үед зайлуулахад шаардагдах нэмэгдэл зардлаас бага байдаг нь судалгаа тооцоогоор нотлогдсон байна. Тэгэхдээ цахилгаан станцын зориулалттай нүүрсний баяжуулалтын түвшинг 10-20%-иас хэтэрвэл эдийн засгийн хувьд алдагдалтай байж болохыг ОХУ-ын хатуу ашигт малтмалын баяжуулалтын институтын (ИОТТ) судалгаагаар тодорхойлогдсон байна Нүүрсний баяжуулах үйлдвэрийн баяжуулалтын бүтээгдэхүүнүүд  (баяжмал, завсрын бүтээгдэхүүн, хаягдал) дахь технологийн үзүүлэлтийг  тухайн  бүтээгдэхүүн дахь үнсний агуулгаар тооцдог. Нүүрсний баяжигдах чанарыг фракцийн шинжилгээг үндэслэн баяжицын онолын муруй байгуулж (Анригийн муруй, М – муруй  гэх мэт)  завсрын бүтээгдэхүүний гарцын хэмжээгээр тодорхойлдог. Завсрын бүтээгдхүүний гарц хэдий чинээ бага байна нүүрс нь төдий чинээ амархан баяжигддаг гэж үздэг. Нүүрсний  дулааны гол үзүүлэлт болох илчлэгийн хэмжээ нь түүн дэхь үнсний агуулгаас шууд хамаарна. Нүүрсний үнслэгийг багасгах зориулалттай баяжуулалт бол гравитацын арга юм. Энэ аргын үндсэн зарчим нь усны хүчээр нүүрсийг чулуу шавраас тэдгээрийн нягтралын зөрүүгээр таталтын болон төвд татагдах хүчний нөлөөгөөр ангилан ялгаж баяжуулдаг байна. Гравитацийн аргаар баяжуулах арга нь нүүрсийг нойтоноор боловсруулах үндсэн технологи төдийгүй  цаашид ч удаан давамгайлах технологи байсаар байх болно. Харин гравитацын аргаар нүүрсийг баяжуулахад ус нилээд ордог учир усны эх үүсвэр хомс бүс нутагт хуурай аргыг хэрэглэдэг. Нүүрсийг хуурай аргаар  баяжуулах техник, технологи  өнгөрсөн зууны дунд үед нилээд эрчимтэй хөгжиж АНУ гэхэд л 1965 онд 25 сая тонн нүүрсийг хуурай аргыг хэрэглэн боловсруулж байжээ. Нүүрс баяжуулалтын аргын  60  орчим хувийг тунаах процесс хэрэглэн  гүйцэтгэж байгаа хэдий ч тунаах машиныг орчин үеийн хүнд орчны сепаратор, гурван бүтээгдэхүүнт хүнд  орчны гидроциклон зэрэг орчин үеийн техник технологиор солих чиглэлийг баримталж байгаа юм. Нөгөө талаас нүүрсийг хуурай аргаар баяжуулах судалгаа шинжилгээний болон шинэ техник зохион бүтээх ажлыг  эрчимтэй явуулж байгаа ба нүүрсийг хуурай аргаар баяжуулах FGX маягийн төхөөрөмжийг уурхайнуудад амжилттай  нэвтрүүлж байгаа жишээ байна. Дэлхийд ийм төрлийн агаарын тунаах машиныг үйлдвэрлэн нэвтрүүлж буй Германы All  Minerals зэрэг  компаниуд  ажиллаж байна. Нүүрсийг баяжуулах флотацийн арга гэж бий. Энэ аргыг коксжуулах зориулалттай нунтаг нүүрсийг (0.1-3.0 мм) баяжуулахад ихэвчлэн хэрэглэдэг. Гол зарчим нь нүүрс чулуулгийн гадаргуугийн физик-химийн шинж чанарын ялгаан дээр үндэслэн тэдгээрийн нягтралын зөрүүг ашиглан химийн реагентуудын тусламжтайгаар нүүрсээ цэвэршүүлж авна. Флотацийн аргыг төгөлдөржүүлэх судалгаа хоёр чиглэлээр явагдаж байгаагийн нэг нь тоног төхөөрөмжийн хийц, чанарыг сайжруулах, нөгөө нь хоргүй, цуглуулах чадвар сайтай реагентыг сонгож хэрэглэхэд чиглэгдэж байна. Баяжуулсан нүүрс нь үнслэг багатай, илчлэг өндөртэй тул ихэвчлэн гангийн үйлдвэрүүдэд хэрэглэгддэг. Манай орны экспортонд гаргаж буй нүүрс нь харьцангуй чанар өндөртэйд тооцогдох тул Хятадын гангийн үйлдвэрүүд авч хэрэглэдэг. Нүүрсний томоохон үйлдвэрлэгч болох Хятад, АНУ, Австрали, Энэтхэг  зэрэг  улсуудад  өндөр хүчин чадалтай  нүүрс баяжуулах үйлдвэрүүд шинээр ашиглалтанд орохын зэрэгцээ хуучин баяжуулах үйлдвэрүүдийн техник технологийг боловсронгуй болгож байна. АМГ-ын Нүүрс, судалгааны хэлтэс

2021 оны жилийн эцсийн гүйцэтгэлээр 3,815.0 мян.тн баяжуулсан нүүрс, 729.8 мян.тн нүүрсэн шахмал түлш, 9,689.9 тн катодын зэс, 35,917.1 тн металл бэлдэц, 35,574.7 тн металл цувимал, 4,101.9 тн ган төмөр хийц тус тус үйлдвэрлэсэн байна. Өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад баяжуулсан нүүрс 954.8 мян.тн буюу 33.4 хувь, нүүрсэн шахмал түлш 175.8 мян.тн буюу 31.7 хувь, катодын зэс 201.5 тн буюу 2.1 хувь, металл бэлдэц 20,630.8 тн буюу 2.3 дахин, металл цувимал 18,921.5 тн буюу 2.1 дахин тус тус өсжээ. Харин ган төмөр хийц 1,137.4 тн буюу 21.7 хувиар буурсан байна. 2021 оны жилийн эцсийн гүйцэтгэлээр 4,667.1 мян.бар газрын тос үйлдвэрлэсэн нь өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 561.3 мян.бар буюу 13.7 хувиар өсжээ.

eguur.mn сайтын сэтгүүлч Ц.Баасансүрэнгийн Инженер Ж.Золжаргалтай хийсэн ярилцлагыг толилуулж байна.  -Хотын утаа өнгөрдөг хоёр жил гайгүй байснаа яагаад өнөө жил өмнөх шигээ болчихов гэж гайхсан хүн олон байна. Утаанаас болоод Ерөнхий сайд энэ чиглэлд ажилладаг төрийн удирдах хүмүүсээ сайдаас нь эхлээд ташраар нь халчихлаа. Нүүрс, химийн үйлдвэрлэлийн чиглэлээр судалгаа хийж явсан, химийн инженерийн тань хувьд шинжлэх ухааны үндэстэй тайлбар сонсмоор санагдаад хандаж байгаа юм. Асуудал шахмал түлшиндээ байна уу, эсвэл өөр шалтгаанаас үүдэв үү? -Миний хувьд шахмал түлш үйлдвэрлэж хэрэглүүлээд л агаарын бохирдол жигтэйхэн сайхан шийдэгдчихсэн гэж хэлэхгүй. Утааны хэмжээ буурсан уу гэвэл буурсан. Гэхдээ 50, 80 хувиар буурсан гэдэгтэй санал нийлдэггүй. Шахмал түлшний тухайд өмнө нь түлж байснаасаа харьцангуй сайжруулсан нэг төрлийн түлш л түлсэн. Өөр нэг шалтгаан гэвэл түлшний хэрэглээний хэмжээ огцом буурсан. Урьд нь гэр хорооллынхон 600-800 мянган тонн нүүрс түлдэг байсан бол өнгөрсөн жил гүйцэтгэлээрээ 340 гаруй мянган тонн шахмал түлш түлсэн гэсэн. Өмнөхөөсөө хоёр дахин бага хэмжээний түлш түлсэн гэсэн үг. Хоёр дахин бага хэмжээгээр хэрэглэсэн шахмал түлшний хувьд нэгдүгээрт илчлэг өндөр, хоёрдугаарт олдоц нь хангалттай биш байсан. Татуухан шиг нийлүүлээд утаагаа бууруулсан юм шиг үзэгдэл харагдаж байгаа. Энэ жилийн хувьд хэрэглээ нь оны төгсгөл рүү 600 мянга орчим болох юм шиг байна лээ, телевизэд өгсөн ярианаас анзаарахад. Түлшний хэрэглээ буцаад хоёр дахин нэмэгдчихээр утаа ихсэх нь ойлгомжтой. Утаа ихэссэн хоёр дахь гол шалтгаан нь цаг агаарын үзэгдэл. Цочир хүйтэрсэн үед хөрсөн дээр хүнд агаар тогтоод дээшээгээ юм нэвтрүүлэхээ больж салхигүй суурилчихдаг. Тийм үед агаарын солилцоо зогсдог юм. Тодруулж хэлбэл, хөрс цочир хүйтэрчихээр хөлдүү агаар байгаа орчноосоо хөдлөхөө больж, утаандаа багшраад хэд хоног хямардаг л даа. Хэд хоног ингэж хямрангуут нийтээрээ дагаад хямарчихдаг. Арай гайгүй болоод салхилахаар нь агаар сайхан болчихлоо гэцгээдэг. Ийм л юм болсон. -Албаны хүмүүс "Шахмал түлш хэрэглээд утаа 50 хувиар буурсан" гэж мэдэгдээд байсан нь тэгэхээр худлаа болж таарах нь ээ? -Түүхий нүүрс шатаахаа болиод шахмал түлш хэрэглэснээр утаа 50, 80 хувиар буурлаа гэдэг бол улс төрийн чанартай мэдэгдлүүд. Ийм том мэдэгдэл хийчихээд ганцхан төрлийн түлш үйлдвэрлэж нийтэд түгээнэ гэдэг техникийн шийдэл биш. -Улс төрийн шийдэл л байсан гэж үү? -Шуудхан хэлэхэд тийм. Өөрсдийнх нь мэдэгдэл биеллээ олохгүй болохоор дагаж хямраад байх шиг байна. -Төр төлөөлсөн хүмүүс нь шахмал түлшийг улам сайжруулж утаагүй болгох чиглэлд анхаарна гэсэн мэдэгдэл хийгээд байх юм. Утаагүй шахмал түлш гэж байх уу? -Шахмал түлшний үйлдвэр ажиллаад хоёр жил болчихлоо. Тоног төхөөрөмж нь элэгдэж хуучирсан байх. Энгийнээр хэлбэл, өндөр даралтаар шахдаг бултай хэвлэгч машин л ажиллаж байгаа шүү дээ. Тасралтгүйгээр ингэж шахахаар элэгдэх нь ойлгомжтой. Хоёрдугаарт, үйлдвэрлэлийн ачаалал нь эрс нэмэгдсэн. Энэ жил баруун үйлдвэрээ нүүлгэж зүүндээ төвлөрүүлсэн. Өнгөрсөн намар нэг хэсэг түлш байхгүй боллоо, гэр хорооллынхон хэцүүдлээ гэсэн мэдээлэл цацагдсан нь цаанаа ийм шалтгаантай. Ачаалал нь ихэсч, тоног төхөөрөмж нь муудаж, хэвлэж байгаа шахалтын хүч нь суларснаас болж шахмал түлш хангалттай барьцалдаагүй байж мэднэ. Хангалттай барьцалдаагүй нүүрс хүйтэнд хөлдөж таарна. Өнөө түлшийг нь айлууд гэртээ оруулангуут гэсч, гэссэнээсээ үүдэж бутарсан байх өндөр магадлалтай. Бутарсан түлш жигд шатахгүй уугьдаг. Ийм шалтгаанаар утаа нэмэгдсэн байх үндэслэлтэй. Хэрэглэгчдээс ирүүлж байгаа гомдлууд дээр дүгнэлт хийхээр ийм дүр зураг тодорч байна л даа. -Шахмал түлш түлэхээр шлак их гарч байна гэсэн зураг сошиалд цөөнгүй байна лээ. Нэг тийм барьцалдсан маягтай зүйл харагдсан, шахмал түлшний чанараас шалтгаалаад байна уу? -Уурын зуухны шлак гэж ярьдаг даа. Хайлсан үнс гэмээр юм уу. Түүхий эд нь эрдэс бодисын агуулгатай үнслэг өндөртэй учраас ингэж гарах боломжтой. Үнсний найрлагаас хамаараад хурдан хайлдаг, шлак ихтэй хаягдал гарах бололцоотой л доо. Эндээс харахад шахмал түлшээ яаж сайжруулах вэ гэсэн асуулт гарч ирж байгаа юм. Юуны өмнө үйлдвэрийнхээ тоног төхөөрөмжийн сайжруулалт шинэчлэлтийг хийх хэрэгтэй. Түүнээс биш улстөрчдийн шүүмжлээд байгаа шиг шахмал түлшний үйлдвэрт ажилладаг инженер, техникийн ажилчдын хариуцлага энэ тэр гэсэн асуудал оновчтой биш. Хоёрдугаарт, түүхий эдээ шинэчлэх цаг болсон. Шахмал түлшийг анх үйлдвэрлэхдээ өртөг зардлыг нь бодолцож нүүрс экспортлогч компаниудаас түүхий эдээ үнэгүйгээр авч ашигласаар өнөөг хүрсэн. Манай улс сайн чанарын коксжих нүүрсээ баяжуулж зардаг. Өөрөөр хэлбэл, баяжуулах үйлдвэрээс гарсан хамгийн сайныг нь экспортолж, мууг нь хаядаг. Дунд талынх нь нэлээд хүнд, эрдэс минерал ихтэй хэсгийг нь нүүрс экспортлогч компани нийгмийн хариуцлагынхаа хүрээнд хоёр жилийн турш үнэ төлбөргүйгээр шахмал түлшний үйлдвэрт хэрэглүүлсээр өнөөг хүрсэн. Мэдээж шахмал түлш үйлдвэрлэснээрээ бид өмнөх шигээ юу дуртайгаа түлэхээ больсон, түлшинд стандарт тогтоосон гэдэг утгаараа урагш алхсан. Гэхдээ өнөөдөр нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй. Хямдхан юмыг түлдэг гэсэн уламжлалт сэтгэлгээ монголчуудад бий. Одоо энэ сэтгэлгээнээсээ салах цаг ирсэн. Нүүрс түлдэг улс цөөнгүй бий. Англи, Польш, Герман гэх мэт улсад шуудайтай сайн чанарын шигшсэн чулуун нүүрс, шахмал түлш хэрэглэж байна. Манайхыг бодвол олон зуун жил нүүрс түлсэн орнууд л даа. Тэд хамгийн сайн нүүрсээ түлдэг. Тодруулж хэлбэл баяжуулсан, сайн чанарын чулуун нүүрсээ түлшиндээ хэрэглэдэг. Товчхондоо яг энэ үеийг ашиглаад түүхий эдээ дахиж харах цаг болжээ л гэмээр байна. -Шахмал түлшээ чанартай чулуун нүүрсээр хийвэл утаа тодорхой хэмжээнд буурна гэж үү? -Яг тийм. Герман, Англи, Польшид арав орчим хувийн үнслэгтэй сайн чанарын нүүрс хэрэглэдэг. -Сайн чанарын чулуун нүүрсээр шахмал түлш хийвэл утаа өнөөгийнхөөс багасах нь тодорхой юм байна. Энэ тохиолдолд өртөг нь өндөр болчих уу? -Тэгнэ. Англи, германчууд 2-3 см бүхэллэгтэй сайн чанарын чулуун нүүрсийг шигшиж шуудайлаад зардаг, нэг тонныг нь 200, 300 еврогоор. Ингээд шигшсэн хойно үлдэх нунтгийг нь шахмал түлш болгож хэрэглэдэг. Манайд нэг тонн шахмал түлшний өртөг 215 мянган төгрөг, зарах үнэ нь 75 мянган төгрөг гэсэн мэдээллийг хэвлэлээс уншсан. Ингээд харвал үнэ өртгийн хувьд нэг их ялгараад байх юм байхгүй л дээ. Бодит өртгөөр нь бүтээгдэхүүнээ худалдаад, орлого багатай хэсэгт нь нөхөн олговроор өгөх гэх мэт шийдэл гаргахад болохгүй юмгүй. -Баяжуулсан сайн чанарын чулуун нүүрсний бүхэллэг хэсгийг шигшээд шууд зарах боломжтой гэж ойлголоо. Үлдсэн нунтгийг нь шахмал хэлбэртэй болгоод хэрэглээнд түгээнэ гэхээр өнөөдрийнх шиг үйлдвэрлэлд их зардал гаргах шаардлагагүй болох нь ээ? -Тэгж ойлгож болно. Шахмал түлшний тухайд Таван толгойн дунд зэргийн утаа багатай, жигд хэмжээтэй нүүрсээр шахмал түлш хийж байгаа учраас утаа тодорхой хэмжээгээр буурсан. Одоо энэ түүхий эдээ сольж, өндөр чанарын чулуун нүүрсээр шахмал түлш хийх цаг болсон. Тэгвэл хэрэглэх хэмжээ нь, утаа тортог нь илүү багасна. -Барьцалдуулагч бодис гэх мэтээс үүдсэн сөрөг нөлөө шахмал түлшинд байгаа юм биш биз дээ гэсэн болгоомжлол сошиалд анзаарагддаг. Энэ хэр ортой болгоомжлол бол? -Шахмал түлш хийх арга маш энгийн. Нүүрсийг бутлаад шахчихсан л эд. Технологи нь ийм энгийн. Химийн ямар ч өөрчлөлт нэмэлт байхгүй. Барьцалдуулагчид ямар нэгэн бодис нэмчихэв үү, барьцалдуулагч нь хортой эсэхийг гадаадад шинжлүүлнэ гэх мэт бол утгагүй яриа. Ургамлын гаралтай нүүрсний барьцалдуулагчийг дэлхий даяараа хэдэн зуун жил ашигласаар ирсэн. -Нүүрснээс огт утаагүй шахмал түлш гаргах ямар ч боломжгүй гэж ойлгож болох уу? -Нүүрсний тухайд антрацит гэж бий. Дэгдэмхий тортог нь маш бага. Бүр тодруулж хэлбэл, арван хувиас бага. Гэхдээ хэр барагтай асдаггүй. Дэгдэмхий чанар багатай тусмаа шатахдаа утаагүй байдаг. Кокс, хагас кокс гэж бий. Үйлдвэрийн аргаар антрациттай төстэй болгосон нүүрс. Ийм түлш хэрэглэвэл утаа буурна гэдэг нь онолын хувьд үндэслэлтэй. Гэхдээ хагас коксыг үйлдвэрлэхэд химийн дайвар бүтээгдэхүүнүүд ялгардаг. Тэднийг хүнд, байгальд хоргүйгээр ялгаж авч чадвал өндөр үнээр зарж болно. Гэхдээ ийм бүтээгдэхүүн гаргаж авахын тулд том хэмжээний химийн үйлдвэр байх ёстой. Утаагүй түлшинд зориулаад ийм жижиг үйлдвэр барилаа гэхэд түүнээсээ том хэмжээний үйлдвэрүүд барих гэх мэт шаардлага үүснэ. Тиймээс бүр бага утаатай, хатуу түлшний тухай бодох нь бидний хувьд хэт хол байна л даа. Утааг 80, 90 хувиар бууруулна гэсэн амлалтуудаа мартаад түүхий эд, үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжөө сайжруулж утаагаа боломжийн хэмжээнд барих гарц л бидэнд бий. -Түлшээ хэчнээн сайжруулаад Улаанбаатарын утаа улстөрчдийн амлаад байгаа шиг 80, 90 хувиар багасахгүйг маш тодорхой ойлголоо. Тэгвэл утааг шууд утгаар нь бууруулах хөрсөнд буусан шийдэл гэвэл та юуг онцлох вэ? -Гэр хороолыг барилгажуулах, дэд бүтэцжүүлэх, гэр хорооллын байшингуудыг дулаалах гэх мэт гарц л хөрсөн дээр буусан шийдэл болно. -Санхүүжилтийг нь дийлэхгүй гэж болгоомжлоод байдаг байх аа даа…? -Санхүүжилтийн хувьд бэлэн шахуу эх үүсвэрүүд бэлээхэн байж байна. Шахмал түлшний үйлдвэр барихаас өмнө утааг бууруулахад 500, 700 тэрбум төгрөг зарцууллаа гэж ярьдаг байсан. Үйлдвэр барьснаас хойших зардлыг тооцвол дор хаяж нэг их наяд төгрөг зарцуулчихсан яваа. Гаднаас орж ирдэг ногоон хөгжлийн дэмжлэг гэж бий. Энэ чигийн санхүүжилтийн хэмжээ далайц нь эдийн засгийн нэг салбар шахуу. Ногоон хөгжлийн санхүүжилтийг сэргээгдэх эрчим хүчинд нэлээд ашигладаг байсан бол одоо хэмжээ нь тулчихсан. Гуравдугаарт ипотек орон сууцны зээлийн эх үүсвэр гэж бий. Энэ бүх эх үүсвэрийн дийлэнхийг гэр хороололд төвлөрсөн дулаан орон сууц барих, эсвэл хашаандаа бие даасан шийдэлтэй дулаан байшин барих, дундаа дэд бүтцийн төвтэй хэсэг бүлгээрээ нийлсэн таун хаус бүтээн байгуулах гэх мэт ажилд зарцуулбал жинхэнэ утгаараа утааны эсрэг тэмцэл болж чадна. Улаанбаатар хотод сүүлийн арван жил 100 гаруй мянган орон сууц босгосноос ихэнхийг нь орон сууцны хороолол дунд шахаж барьсан. Гэр хороололд баригдаагүй. Орон сууцны хорооллоо аварч үлдэхийн тулд, утаагаа бууруулахын тулд барилгын салбарын хөнгөлөлттэй зээл, ипотекийн эх үүсвэрийг хүн амын талаас илүү хувь нь амьдарч байгаа гэр хороолол руу чиглүүлмээр байгаа юм. Ингэвэл дагуул хотууд, шинэ нисэх дагасан суурин, Майдар зэрэг рүү хэдэн арван их наяд төгрөг төлөвлөснөөс хавь илүү шийдэл болно. Нийслэлийн 2022 оны төсөв бараг нэг их наяд төгрөг. Энэ мөнгөний хоёр хувийг л гэр хорооллын дэд бүтцийн хөгжилд хөрөнгө оруулалт хийнэ гэж баталсан. Улаанбаатарын хүн амын 60 хувь нь амьдардаг гэр хороололд хоёрхон хувийн санхүүжилт гэдэг бол шударга бус хуваарилалт. Нийслэлд бүтээн байгуулчихсан 100 мянган айлын орон сууцанд баримжаа тооцоогоор 10 их наяд төгрөг зарцуулагдсан гэж бодъё. 10 их наяд төгрөгөөр асар том өөрчлөлтийг гэр хороололд хийж болно. Энэ мэтээр тооцвол гэр хорооллыг барилгажуулж, дэд бүтэцжүүлэхэд зарцуулах мөнгөний эх үүсвэр хангалттай бий. Дахиад хэлье. Түлш сайжруулахын тухайд салбарын хүмүүс чадлаараа ажиллаж байгаа. Өнөөдрийнхөөс илүүг хийх боломж хомс. Сая та бид хоёрын ярьсан чанартай чулуун нүүрсээр шахмал түлш хийлээ ч гэсэн Улаанбаатар утаагүй болчихгүй. Хөрөнгө оруулалтынхаа дийлэнхийг гэр хороолол руу хийж байж л утаа багасна. Тийм учраас хөрөнгө, хүч, цаг хугацаагаа олон юм туршиж үрэлгүйгээр дулаан сууц, дэд бүтцийн хөгжил рүү төвлөрүүлмээр байна.

sonin.mn сэтгүүлч Э.Маягмар-Өлзий Химич Д.Сундуйтай ярилцлаа.     Сайн байна уу? Та Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулах яндангийн усан шүүлтүүр технологийг санаачилж, танилцуулсан байсан. Яаж ажилладаг вэ? Тулгамдсан асуудлыг шийдэж чадах уу?    Мэнд ээ, амар мэнд үү? Агаарын бохирдол бидэнд тулгарч байгаа хамгийн том асуудал болоод байгаа. Гэхдээ асуудлыг шийдэх нэг хэрэг, асуудал байхгүй байх нь нэг хэрэг. Энэ их чухал ойлголт. Би асуудлыг шийдэх гарц байна уу? гэж эрдэмтэд, найз нөхдийнхөө хамтаар судалгаа хийсэн. Ингээд агаарын бохирдлыг бууруулахын тулд зайлшгүй богино, дунд хугацаанд хэрэгжүүлэх арга хэмжээ байх шаардлагатай гэдэг үр дүнд хүрсэн юм.  Мэдээж урт хугацааны төлөвлөлт шаардлагатай л даа. Агаарын бохирдлыг бууруулах маш олон хөтөлбөр, арга хэмжээ, санал санаачлагууд байдаг. Тэдгээрийг бүгдийг нь судлаж, хэрэглэгдэх арга, давуу болон сул тал, эдийн засгийн нөөц, хэрэгжих боломж, тухайн улс орны цаг уур, газарзүйн байдал, хүн амын боловсрол, нийгмийн хүмүүжлийн асуудал гэх мэт маш өргөн цар хүрээнд судалгаагаа боловсруулсны үр дүнд энэхүү "Яндангийн усан шүүлтүүр" гэх шинэ технологио гаргаж авсан.  Утааг хамгийн хямдаар, хамгийн их хэмжээгээр бууруулж чадах буюу хүлцэх хэмжээнд аваачих уг технологийнхоо патентыг авчихсан.   -Таны зохион бүтээсэн яндангийн усан шүүлтүүр технологи яаж ажиллаж, агаарын бохирдлыг багасгадаг талаар тайлбарлаж өгөөч?    Яндангаас гарч байгаа утааг усанд оруулаад, нэг үгээр хэлбэл усаараа утааг угааж байна гэсэн үг…Усан дотор байдаг гидрофиль болон гидрофоб чанартай агаарын бохирдол, элементүүдийг усанд авч үлдэх судалгааг хийсэн. Ингэхэд гал асаах эхний 5-8 минутанд л бохир утаа нь гарч байгаа юм. Энэ утааг л шүүгээд авчих юм бол цаашдаа галын цог, нүүрс нь өөрөө цогшоод, зөвхөн нүүрсхүчлийн хий, ус гэдэг л зүйл гаргана. Нүүрсхүчлийн угаарын хий нь өөрөө өнгөгүй, үнэргүй байдаг. Өнгө яагаад үүсээд байгаа юм бэ? гэхээр дэгдэмхий, шатаагүй, дутуу шатсан органик масс гэж миний хувьд тодорхойлсон. Энэ бүгдийг л тэр усанд шингээгээд авч байгаа юм.   – Айл өрхүүд яндангийн усан шүүлтүүрийг угсраад, ашиглахад хэр хялбар вэ?    Айлууд галаа асаагаад бүрэн шаталт явах хүртэл сольтоо татаад, гал асаад илчээ авахад нь  хаадаг. Үүнээс илүү үйлдэл шаардагдахгүй. Зөвхөн асаана, сольтоо татаж, түлхэнэ. Ийм тохиргоотой. Үүн дээр ус нэмэх, бохирдсон усаа асгах гэсэн үйлдэл л нэмэгдэж байгаа юм.     Хүний эрүүл мэнд, амь нас гэдэг юунаас ч илүү үнэтэй. Үүнийхээ төлөө бага ч гэсэн үйлдэл хийгээсэй гэж хүсэж байна.     – Яндангийн усан шүүлтүүрт тодорхой хэмжээний цахилгаан ашиглах шаардлагатай юу? Түүний тооцоо бий юу?   Сарын цахилгааны төлбөр 1400-3000 төгрөгийн хооронд гарна. Өдөрт 1.5-2 литр ус ашиглана.   -Таны зохион бүтээсэн энэ технологийг айл, өрхүүдэд тавилаа гэхэд утаа хэдэн хувиар буурах боломжтой вэ?     Миний гол баримталж буй зүйл бол агаарын бохирдлын  "хүлцэх хэмжээ" буюу тэр агаараар амьсгалаад хордохгүй байх түвшинд байх явдал юм. Шинжлэх ухааны хүлцэх хэмжээний үзүүлэлтүүд гэж байдаг. Мэдээж гал асаахад агаарт утаа болон тортогны дисперс, инверс гэх мэт янз бүрийн үзэгдлүүд ажиглагддаг. Тиймээс хүлцэх хэмжээнд байлгах нь чухал байна. Одоо агаарын чанарын шинжилгээнүүд хийхэд эдгээр нь хэд дахин өссөн байна гээд хэвлэл мэдээлийн хэрэгслээр гарч байгаа.   -Жишээлбэл нэг айл таны зохион бүтээсэн технологийг суулгаад, сайжруулсан шахмал түлшээ л хэрэглэнэ. Тэр үед гарч байгаа утааг хэдэн хувиар бууруулах вэ?    Цаашдаа судалгаа хөгжүүлэлт хийх шаардлагатай байгаа юм. Яг хэдэн хувь гэдгийг  шууд яг таг хэлж чадахгүй байна л даа. Гэхдээ агаарт өнгө үүсгэж, хүний эрүүл мэндэд хортой агаарын бохирдлыг бүгдийг нь авч үлдэж байгаа.Жишээ нь: Nox гэж байдаг тийм үү? NOx нь хүний эрүүл мэндэд маш их хохирол учруулдаг бодисуудын нэг. Тэгэхээр галаас ирж байгаа халуун утаа ус руу орж ирээд бүлээн болно.  Тодорхой урвалын температур үүснэ. Устай урвалд орохоор NOx нь шингэн төлөвт шилжээд, шууд устайгаа урвалд орж байна гэсэн үг. Тэгэхээр маш бага концентрацитай хүхрийн хүчил азотын хүчил үүснэ. Яг тэр гал асаах процесст гадагшилж, агаарт цацагдаж байгаа агаарын бохирдлыг бүгдийг нь усан дээр барьж авч чадаж байна. Үүнийг гэхдээ харьцуулсан шинжилгээ, судалгааны аргаар тодорхойлох шаардлагатай. Мэдээж усан шүүлтүүр ашигласны дараагаар яндангаас өнгөтэй утаа гарахгүй ч гэсэн нүүрсхүчлийн хий, угаарын хий бас зарим нэгдлүүд агаарт гарах нь тодорхой. Харин наана нь гал асах процесст гарч байгаа агаарын бохирдлыг 100% биш юм аа гэхэд 90%-тай барьж чадна.   -Таны хийсэн технологийг нэвтрүүлье гэвэл ямар шат дараалал хэрэгтэй вэ? Та яам, хариуцсан байгууллагуудад нь хандаж үзсэн үү? Ямар алхам хэрэгжиж байж энэ технологийг айлууд ашиглах боломжтой болох вэ?    2016-2017 онд төр, захиргааны байгууллагуудад хандаж, албан бичиг хүргүүлж байсан. Тодорхой харилцаа огт үүсээгүй. Мэдээж шат дараалалтай хөгжүүлэх шаардлагатай. Нэгдүгээрт, Энэ  туршилтын загварын эхний хувилбарыг дараагийн шатны туршилтын загвар руу хөгжүүлэх шаардлагатай. Хоёрдугаарт, хэсэгчилсэн байдлаар туршилтанд оруулж үзэх хэрэгтэй. Тэгээд хөгжүүлэхийн тулд манай багийнханд хөрөнгө санхүү хэрэгтэй.   -Та "Яндангийн усан шүүлтүүр"-ийг бараг 7 жилийн өмнө бүтээгээд, тэр үедээ төрийн байгууллагуудад хандаад санал аваагүй. Түүнээс хойш яг хэвээрээ л байгаа гэсэн үг үү?   Тийм. Түүнээс хойш хөгжүүлэлт хийгээгүй. Гэхдээ уг төхөөрөмжийн маань үндсэн ажиллах зарчим нь нэг. Тэр л зарчмаараа ажиллана. Гэхдээ үнэхээр үр дүн сайн. Үүний хөгжүүлэлт гэхээр хэрэглэхэд хялбар байдал, олноор нь хийвэл хямд төсөр байх боломжуудыг судлах, мөн таны асууснаар яг хэдэн хувь агаарын бохирдлыг бууруулж байна гэдгийг тогтоох шаардлагатай байна.   -Бусад төрлийн яндангийн шүүлтүүр гэх мэт утаа бууруулах технологиудаас юугаар давуу тал, ялгаатай вэ?    Маш их ялгаатай. Бусад төрлийн яндангийн шүүлтүүр гэхээр цахилгаан хэрэглэж, зөвхөн тоосонцорыг нь барьж авдаг арга байна. Машин механизм ч юм уу эсвэл том цахилгаан станцуудад хэрэглэх арга бий. Тэд нараас бол онцгой өөрийн гэсэн өвөрмөц чанартай.     Ус гэдэг нь өөрөө бүхнийг шингээх өндөр чадвартай элемент, бодис. Тэгэхээр энэ тоног төхөөрөмж, төсөл маань агаарын бохирдлыг бууруулах богино хугацаанд хэрэгжүүлж болох бүх төслүүдээс хамгийн шилдэг нь гэж би хувьдаа харж байна.     -Хамгийн шилдэг нь байсан юм бол яагаад одоог хүртэл хөрөнгө оруулалт, магадгүй Байгаль Орчны яам, Агаарын бохирдолтой тэмцэх газруудаас санал ирээгүй юм бол?    Би санал өгдөг субъект нь биш учраас мэдэхгүй байна. Ямар ч байсан хандах газраа хандаж л байсан. Хүний амьдрал баян. Инженер, эрдэмтэн, судлаачид гэдэг олж байгаа хөрөнгө, цаг хугацаагаа өөрсдийнхөө судалгаа руу зарцуулж байдаг. Мэдээж хэрэг бидэнд амьдралын шаардлага байдаг. Тиймээс хэсэг хугацаанд завсарласан.   -Яндангийн усан шүүлтүүрийг айл, өрхөд тавихын тулд хэдэн төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай вэ?    Их хэмжээгээр үйлдвэрлэх тухай яриа, хэлэлцээр үүсвэл арай өөр түвшний асуудал гарч ирнэ. Миний тооцоолсноор нэг өрхөд зөвхөн материалын зардал нь 150.000-250.000 төгрөгийн хооронд болно. Нэмэлт судалгаа хөгжүүлэлт шаардлагатай. Их хэмжээгээр нь үйлдвэрлэвэл хямдрах боломжтой. Тэгээд үүн дээр түгээлт, тээвэрлэлт, менежмент гээд ирэхээр дахиад зардлын асуудал гарч ирнэ. Үүнийг Монгол улсын хэмжээнд авч хэрэгжүүлье гээд төсөл хөтөлбөр боловсруулаад ирвэл бүх мэдээлэл нь бидэнд байна. Цаашдаа агаарын бохирдлыг бидний асуудал мөн байна гэж үзээд энэхүү "Яндангийн усан шүүлтүүр"-ийн үр дүнг үзэх хүсэлтэй аж ахуйн нэгж иргэд, төрийн болон төрийн бус байгууллагууд бидэнтэй холбогдож болно.     -Баярлалаа, амжилт хүсье.   Ярилцсан Э.Мягмар-Өлзий

Нийслэлийн төв цэгт Төв шуудангийн гадаа муурын байшингаас томхон хэмжээтэй саарал өнгийн үзүүлэнгийн байшинг хэсэг хугацаанд байршуулан, хүмүүст сонирхуулж байсан. Цонхоор нь шагайвал шилэн хорготой алтан загаснууд гурван есийн хүйтэнд амьд байгаа харагдана. "Гадаа ийм хүйтэн байхад цахилгаанаар халаагаагүй, гал түлээгүй ийм жижиг байшинд загас амьд байна гэдэг мөн хачин аа’’ гэж гайхах хүмүүс хөлхөлдсөөр байсан юм. Уламжлалт аргаар буюу зууханд гал түлж хэчнээн сайн түлээгээ өрдсөн ч өвөлдөө даарч жиндэх байдлаас XXI зуунд ч салаагүй нийслэл хотод орших хүмүүст Пассив байшин цоо шинэ мэт санагдаж магадгүй. Чухам яаж өвөлдөө дулаан, зундаа сэрүүн байхын тулд яндангүй, нэмэлт халаалтын төхөөрөмжгүй байшинд аж төрөх талаар бид сурвалжиллаа. Урин хавар айлчлан ирсэн ч гадаа жавартай, өглөө оройдоо саарал утаатай бас л нэгэн уйтай өдрүүд үргэлжилсээр. Дараалсан олон баярын хөлд "Угаартаж үхлээ" гэсэн лоозон нам дарагдсаар нэг л мэдэхэд гадаа дулаарч утааг бүгд мартаж орхино. Амьсгалж буй агаар, эрүүл орчныхоо төлөө тэмцэх тэмцлийг улирлын шинж чанартай ярианы сэдэв болгохоос илүүтэй өдөр тутмын хэвшил болгож, үр дүнтэй гарц гаргалгааг хайж олох шаардлага үүсжээ. Гандангийн дэнжид байрлах нүүрэн дээрээ нарны цахилгаан үүсгүүр байрлуулсан саарал хоёр давхар байшингийн гадаа Пассив барилгын зөвлөх А.Адъяабат биднийг угтан авлаа. Тэрээр МУИС-ийн Хэрэглээний Шинжлэх Ухаан Инженерчлэлийн Сургуулийн Сэргээгдэх эрчим хүч, инженерчлэлийн тэнхимийн багш бөгөөд цахилгаан электроникийн инженер мэргэжилтэй юм. Сүүлийн жилүүдэд монголд эрчим хүчний хэмнэлттэй байшин барих технологийг хөгжүүлэх болсон учир А.Адъяабат ийнхүү мэргэжлийнхээ дагуу Пассив барилгын зөвлөхийг ажлыг давхар хийж аж. Пассив байшингийн гол зорилго нь дулааныг гадагш нь алдалгүй, үүсгэсэн багахан дулаан, цонхоор орж ирсэн нарны илчийг сайн хадгалах юм. Идэвхтэй буюу гал өрдөх аргаар байшинг дулаацуулбал утаа их гарна, түүнд зарах зардал өндөр гарна. Тиймээс эрчим хүч, санхүүгээ хэмнэж утаагүй амьдрах ухаалаг аргыг олонд таниулахаар Пассив барилгын хүрээлэн ТББ ажилладаг байна. Пассив барилгыг хүмүүст таниулахын тулд хэд хэдэн загвар байрыг барьжээ. Ингэхийн тулд дулаалгын чанартай материал их хэмжээгээр орохоос гадна, байшингийн тал бүрийг дулаан алдагдалгүй болгож нягт нямбай хийх ёстой аж. Нэг ёсондоо салхи сийгэж орох сиймхий ч үлдээлгүй чамбай тооцоолж, сэтгэл гаргаж барьж дулаан алдагдалгүй байшин болно. Дулаан тусгаарлалтыг маш өндөр хэмжээнд хийж өгснөөр нэгэн хэмийн хэлбэлзэлгүй тав тухтай орчин бүрдүүлэхэд шаардагдах халаалт, хөргөлтийн эрчим хүчийг эрс бууруулах боломжтой. Мөн дэлхийн бөмбөрцгийн аль ч хэсэгт Пассив хаусыг барих боломжтой гэж үздэг байна. МУИС-ийн Хэрэглээний Шинжлэх ухаан инженерчлэлийн сургуулийн электроник инженерийн тэнхимийн хамт олон тухайн байшингуудын цонх дулаан алдагдалтай байна уу, хана нь зузаан байна уу, эрчим хүчний зарцуулалт хэр зэрэг байгаа гэх зэргийг судалдаг байшин юм гэдгийг нотолсон тохиолдолд олон улсын Пассив барилгын хүрээлэнгээс батламж өгдөг. Монголд одоогоор энэ батламжийг авсан Пассив байшин нэг байна. Тэр нь өнөөдрийн бидний зочилсон гандангийн хойно байрлах хоёр давхар амины орон сууц юм. Тухайн айлд түр саатахад Төв шуудангийн гадна үзүүлэнгийн байшинд байсан гурван алтан загас шилэн хоргондоо сэлж байлаа. Мөн тус айл орон сууцны өрх шиг цахилгааны төлбөрөө сар сардаа төлөхөөс өөр нэмэлт зардал гаргадаггүй байна. Тухайн бүсэд төвийн шугам бүрэн холбогдоогүй учир халуун усаа худгийн усыг халаагуураар халаах зарчмаар хэрэглэдэг аж. Харин доторх жорлонгоо худгийн усаар шийдэж, агааржуулалтын төхөөрөмжөөр бохир үнэрийг гадагш соруулдаг гэнэ. Энэ бүхнийг шийдэхэд их хэмжээний цахилгаан эрчим хүч шаардагдахгүй бөгөөд гэрт хуримтлуулсан дулааны энергийг ахин боловсруулах журмаар ус халаах, агааржуулалтын төхөөрөмж ажиллуулах зэргийг гүйцэтгэдэг байна. Өөрөөр хэлбэл төвийн шугамтай холбогдсон цахилгааныг хэмнэснээр агааржуулалтын төхөөрөмж, ус халаагуурыг нэмэлтээр ашиглах боломжтой болсон гэсэн үг. Ямар материалаар барих нь гол бус эрчим хүчний зарцуулалт нь хэмнэлттэй байвал Пассив барилга болно. Иргэд үүнийг энгийнээр ойлгохыг хүсвэл халуунаа барьдаг вакуум сав мэт халуун болон хүйтнийг гадагш гаргалгүй тогтоож доторх температурыг жигд байлгадаг гэж төсөөлж болох нь. Өвөлдөө даарч жиндэхгүй, зундаа сэрүүн байх нь эрс тэрс уур амьсгалтай оронд нэн чухал зүйл. Мөн амины сууцанд амьдарсан ч түлш хэрэглэж яндангаас утаа гаргахгүй, нэмэлт халаагуур ашиглаж тогны мөнгөө тэнгэрт хадаачихгүй байх нь бараг л мөрөөдөл юм. Зуухгүй, паргүй хэрнээ дүн өвлийн хүйтэнд баруун, зүүн талын салхивчаа нэвт онгойлгосон айлд настай эр дан цамцтай тохитой сууж байхыг харахад энэ бол яалтачгүй нийтийн хэрэглээнд нэвтэрвэл тун тустай технологи юм гэдгийг бодлоо. Амины орон сууц хоёр давхартаа хүйтэн байдаг гэсэн олны яриаг Пассив байшин өөрчиллөө. Цэлгэр цонхоор нарны илч тусахад тавцан дээрх таримал цэцэгс дулаан орчинд сайн ургаж байсан юм. Нийслэлийн иргэдийн хувьд өвлийн улирал гэдэг бол хар дарсан зүүд. Ялангуяа гэр хорооллын иргэд дугаарлан, дугаарлан байж атга түлш авсан ч түүнийх нь илч шалихгүй. Мэдээж гал түлж л буй тул утаа гарах нь тодорхой. Урдаа байгаа самбарыг ч харах боломж олгохгүй битүү манан хөшилдөж утаанд бүрхэгдсэн хотод түлш түлэхгүй байх, эсвэл хэмжээг нь багасгаж яндангийн тоог цөөлөх л арга үлдэж. Жиндүүхэн гэр, байшин нэг сайн галлаж дууссаны дараа хэсэгхэн дулаацаж байгаад тун удалгүй дулаанаа алдаж хүйт даадаг. Заавал өндөр өртгөөр дулаалгын материал авч, шинэ байшин барих шаардлагагүй ч одоо амьдарч буй байшингаа хана, шал, дээвэр, цонх гээд бүхий л хэсгээр нь салхи сийгэх зай үлдээлгүй сайн дулаалбал түлэх түлшний хэмжээ буурч цаашлаад нэг хуримтлуулсан дулаан илчээ удаан хадгалж тохитой суух боломжтой харагдлаа. Манай орныг бодвол харьцангуй дулаан, чийглэг цөөн улиралтай газар Пассив барилгын ханын зузаан өөр байдаг ажээ. Харин өвөлдөө -40 хэмийн хүйтэнг заадаг учир монголд энэ технологи бүрэн нутагшихад бага зэрэг хүндрэлтэй байна. Учир нь байшингийн ханыг дор хаяж 40-45 см зузаан хэмжээний дулаалгаар хийх ёстой юм. Тиймээс барилгын материалын үнэ хоёр дахин өссөн энэ цаг үед байшингаа пассив болгох нь чангахан даваа болжээ. Гэхдээ аль болох эх орондоо олдоцтой, түгээмэл материалыг сонгож хэрэглэвэл цахилгааны төлбөрөө багахан ч болов хэмнэх алхам болно. Пассив барилга, байшин эрчим хүчийг 90-95 хувь хэмнэдэг гэсэн тооцоо бий. Энэ талаар Пассив барилгын зөвлөх А.Адъяабатын хэлснээр дулаан алдагдлаа бууруулбал нийслэл хотод ахин 1-2 дулааны цахилгаан станц барьсантай дүйцнэ гэсэн юм. Мөн утаа гаргадаг янданг 30 хувь л бууруулахад агаарын бохирдол түүнтэй шууд хамаарлаар буурна. Монгол Улсын хувьд эрчим хүчний эх үүсвэрийн хувьд эмзэг байгаа нь үнэн. 2020 онд импортын цахилгаан эрчим хүчний хэмжээ авч болох дээд хязгаар хэтэрсэн гэх баримт бий. Цаашид 2022-2023 онд эрчим хүчний ачаалал оргил үедээ хүрнэ гэсэн тооцоог Эрчим Хүчний Яамнаас гаргасан. Дуслыг хураавал далай гэдэг шиг эхний ээлжинд монголд шинэ гэгдэж буй технологийг олон нийтэд сайн таниулж тав, 10 гэлтгүй айл өрх байшингаа пассив болговол хэдэн жилийн дараа тодорхой үр шимийг нь нийтээрээ хүртэнэ. Өвлийн улиралд зуухнаасаа гал алдах, угаартах мөн өндөр хүчдэлтэй цахилгаан халаагуур залгаснаас үүдэлтэй галын аюул утаатай зэрэгцэн оршдог. Айлууд шалаа зузаалаагүй хэрнээ хана болон дээвэр, цонхоо дулаалсаар байдаг. Улмаар дулаан алдаж завсраар нь салхи сийгсээр олон дахин галлах шалтгаан үүсдэг байна. Хэрэв эрчим хүч болон дулаанаа хэмнэхийг хүсвэл байшингийн бүх талын дулаалгыг зузаан ижил тэнцүү болгох учиртай аж. Ус зөвхөн доошоо урсдаг бол энерги хаашаа ч хамаагүй нэвтлэн гарах боломжтой бүх нүхээр гадагшилна. ПАССИВ БАРИЛГЫН ХАМГИЙН ЧУХАЛ ҮНДСЭН ТАВАН ЗАРЧИМ НЬ: -Маш сайн жигд дулаалга -Нарны зөв чиг баримжаа -Агаар гадагшлах, орохгүй байх давхарга -Агааржуулалтын систем -Гурван давхар шилэн цонх зэргийг байшиндаа шингээж байж хэрэгждэг. Байшингаас гарсан чийгийг гадагш нэвтрүүлж, борооны уснаас давхар хамгаалах хулдаасан материалыг хийснээр гэрт чийг хуримтлагдах, хана мөөгөнцөртөх аюулаас аврагдах юм. Хуучин барилгын дээврийн давхрын айлуудын хана мөөгөнцөртөж, цонх нь үргэлж цантаж өвөлдөө мөсөн хонгил шиг хүйтэн болдогын учир нь тэр хэсэгтээ дулаан алдаж байгаа хэрэг аж. Тиймээс гэрт, байшинд, орон сууцанд ч байсан энэ технологийг хэрэглэвэл өрөөний доторх дулаанаа 20-26 хэмийн хооронд барих боломжтой. Энэ хэм нь доторх орчны хамгийн тохитой, тав тухтай байх хэмжээ нь юм байна. Ямарваа нэгэн шинэ зүйлийг бүх нийтийн хэрэглээнд нэвтрүүлэхийн тулд эхлээд ойлголт өгөх, мэдлэг мэдээлэлтэй болгох хэрэгтэй. Үүнээс гадна тухайн технологийг зөв мөрдүүлэх мэргэжилтэн, чанартай гүйцэтгэгчийг бэлдэх нь чухал. Тиймээс МУИС-ийн дэргэдэх Сэргээгдэх эрчим хүчний лаборатори, Пассив барилгын хүрээлэн ТББ хамтран ахисан түвшний сургалт зохион байгуулсан байна. Энэхүү сургалтыг барилгын компанийн дизайнер, инженерүүдийг оролцуулан Олон улсын Пассив барилгын хүрээлэнгийн сургалтыг сургах эрхтэй Солонгос багшийг урьж цахимаар танилцуулжээ. Харин Төв шуудан, Нарантуул худалдааны төвийн гадна талбайд үзүүлэнгийн байшинг сонирхуулах нь олон нийтэд тодорхой, товч мэдээлэл өгөх танин мэдэхүйн ажил болсон байна. М.САРАНЦЭЦЭГ Эх сурвалж: ӨГЛӨӨНИЙ СОНИН

Агаарын бохирдол нь зөвхөн Улаанбаатарчуудад бус дэлхий нийтэд хамгийн тулгамдсан асуудлын нэг болоод байна. Үүнээс гарах арга замыг улс орон бүр хайж, тодорхой үр дүнд хүрсээр ирлээ. Үндсэн арга замаа тухайн үйлдэлд хамгийн бага эрчим хүч зарцуулах, байгаль орчинд халгүй эрчим хүч ашиглах гэж тодорхойлдог. Улаанбаатар хотод хүний амьсгалах түвшинд буй агаарын бохирдлын 90 хувь гэр хорооллын айл өрхийн халаалтын зуухнаас ялгардаг гэх боловч ерөнхий дүнгээрээ дулааны цахилгаан станцууд 90 хувийг ялгаруулдаг. Энэ нь агаарын бохирдлыг бууруулах арга хэмжээг нэлээд өргөн хүрээг хамарч явуулах ёстойг харуулж байна. Гол арга зам нь бага хэрэглээгээр илүү тухтай амьдрах явдал бөгөөд үүнд хүрэх үндсэн 3 арга зам байна гэж үздэг. 1. Хэрэглээгээ  тогтмол  хянаж,  үр ашиггүй хэрэглээгээ хязгаарлах; 2. Хэмнэлттэй дэвшилтэт техник технологийг амьдрал ахуйдаа өргөн нэвтрүүлэх; 3. Сэргээгдэх эрчим хүч буюу нар, салхи, усны эрчим хүч, биомассыг түлхүү ашиглах. Манай орны хувьд агаарын бохирдлын гол эх үүсвэр болох халаалтын эрчим хүчний хэрэглээг бууруулж, үр дүнтэй хэрэглэх боломжийг бүрэн ашиглах хэрэгтэй юм. Үүнд: •           Сайн шаталттай, өндөр илчлэг, бага чийгтэй, дулааны боловсруулалт хийсэн түлш ашиглах; •           Бүрэн  автомат ажиллагаатай зуух, дулааны эх үүсвэрийг ашиглах; •           Барилга, орон сууцныхаа дулааны алдагдлыг бууруулах. Эдгээр арга замуудыг хэрэгжүүлж хот, орчноо утаагүй болгоход таны итгэл зүтгэл хамгийн чухал үүрэгтэйг санах хэрэгтэй. Халаалтын дулааны эрчим хүчний хэрэглээ Тухайн барилга байгууламжийн агаарын чанарт үзүүлэх нөлөөлөл нь халаалтандаа хэрэглэж буй зуух болон түлш, барилгынхаа онцлогоос хамаардаг. Эдийн засгийн хувьд ч барилгад шаардлагатай инженерийн нөхцлийн хувьд ч 2020 он гэхэд Улаанбаатар хотын гэр хорооллын 20 орчим хувийг л орон сууцжуулах боломжтой. Нөгөөтэйгүүр иргэдийн амьжиргаа дээшлэхийн хэрээр нийтийн бус амины тохилог сууцанд амьдрахыг сонирхох болсон тул аль болох дулааны эрчим хүч бага зарцуулдаг амины сууц барихад анхаарах нь чухал. Орон сууцанд дулааны эрчим хүч бага зарцуулахад дараахь 3 үндсэн шаардлагыг төлөвлөлт болон угсралтын шатанд анхаарах хэрэгтэй. • Барилгын гадна хашлага бүтээцийн талбайг дотор эзлэхүүнд нь харьцуулсан харьцаа буюу овор хэмжээний үзүүлэлт бага байх; • Барилгын хашлага бүтээцийн дулаан дамжуулалт (к-коэффицент) бага, дулаалгын зузаан шаардлагатай хэмжээнд байх; • Битүүмжлэлийг сайжруулж өвлийн улиралд гаднаас орох хүйтэн агаарыг багасгах. Агаар нэвтрүүлэлт ( а – коэффицент) багатай цонх сонгох. Барилгын овор Барилгын оврыг багасгах гэдэг нь ерөнхий хэмжээ бус их эзэлхүүнтэй барилгыг аль болох бага гадна гадаргуутай барихыг хэлдэг. Энэ нь тухайн барилгын халаалтын эрчим хүчний (түлш) зардал, улмаар байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах нэг хүчин зүйл юм. Оврын үзүүлэлт нь тухайн барилгын геометр хэлбэрээс хамаардаг. Тухайлбал ижил суур ийн талбай тай дүрснүүдээс хагас бөмбөрцөг нь овор багатай, тэгш өнцөгт хэлбэрийн хоёр ханаар нь нийлүүлж барьсан 4 айлын сууцнаас салангид барьсан сууцных 67 хувь илүү түлш хэрэглэн халаалтаа хэвийн хэмжээнд байлгах жишээтэй. Аль нэг ханаар нь залгуулж барьсан барилгын оврын үзүүлэлт салангид барилгынхаас 20-40 хувиар бага байна. Нийтийн орон сууцны хувьд ижил талбайтай амины орон сууцаас 60 хувь овор багатай буюу тэр хэмжээгээр эрчим хүч бага зарцуулна. Тиймээс хэтэрхий олон догол булантай байшин барихаас зайлсхийх, бас бусад барилгуудтай залгаа барих боломжийг хайх нь зүйтэй Хашлага бүтээцийн дулаалга Барилгын хашлага бүтээцийг заавал дулаалгатай барих хэрэгтэй. Энэ нь түлш хэмнэхээс гадна өрөө тасалгаанд эрүүл орчин бүрэлдүүлнэ. Ханандаа 10-15см, хучилтандаа 15-20см, зоорийн хучилтанд (хэрэв зоорь нь халаалтгүй бол) 15 см, зоорийн хана болон шаланд 5-15 см зузаан дулаалга хийх хэрэгтэй. Хэдийгээр зардал нь их гарах мэт боловч өртгөө түлшнийхээ хэмнэлтээр нөхөж чадна.Хэрэв сууцаа иж бүрэн дулаалж чадваас гэр хорооллын ердийн тоосгон ханатай сууцанд ч 2-3 дахин  бага түлш хэрэглэдэг болохыг хэмжилт, туршилтаар тодорхойлсон. Олон улсын хэмжээнд халаалтын дулааны эрчим хүчийг бууруулах хамгийн үр дүнтэй, хялбар аргыг дулаалга гэж үздэг. Дулаалгыг хашлага бүтээцийн үндсэн хэсгийн гадна, дотор эсвэл завсар нь хийж болдог ч ханын үндсэн масслаг хэсгийн температур нь өндөр, дулаанаа тогтвортой барих зэрэг олон давуу талтай тул дулаалгыг гадна талд хийх нь илүү үр дүнтэй байдаг. Гадна хашлага бүтээцийн чийг, цанталт Хашлага бүтээцийн дулаан тусгаарлалт, барилгын эдэлгээ, дотор агаарын чанарт гадна хашлага бүтээцийн цанталт болон зузааны дагуух норолт муугаар нөлөөлдөг. Дулаалга муу буюу хангалтгүй байх нь гадна хашлага бүтээцийн дотор гадарг ууд цанталт, ул м а а р мөөгөнцөр үүсч энэ нь оршин суугчдын эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлдөг. Дээрх нөхцөл бас өрөөнд агаар сэлгэлт муу, хэт чийгтсэнээс үүсдэг. Хашлага бүтээцийн зузааны дагуу агаарын урсгал байдаг ба дулаалгын чанараас шалтгаалан хүйтний улиралд гүн хэсэгтээ цантаж нордог. Энэ үзэгдэл дулаалга муу эсвэл гадна дулаалгыг үндсэн хийцийн дотор талд байрлуулсан үед бас илэрдэг.Норолт дулааны улиралд хатдаг ч бүрэн хатахгүй бол дулааны алдагдал нэмэгдэж барилга хэврэгшинэ. Хашлага  бүтээцийн уулзвар хэсгүүдийг муу чигжиснээс сийгэж улмаар бас л "цан цохиж" ихээхэн хэмжээний мөс тогтоож ч болно. Цахилгаан халаалт Агаарын бохирдлыг бууруулах үндсэн аргын нэг бол цахилгаан халаалт юм. Цахилгааныг үйлдвэрлэхэд түлшийг шатааж гарган авсан дулааны 25 орчим хувийг ашигладаг. Үлдсэн дулааныг нь хаях эсвэл төвлөрсөн дулаан хангамжаар хот суурин газрын халаалт, халуун ус, агаар сэлгэлтэнд зарцуулдаг. Харин ердийн гэрийн зуухны хувьд энэ үзүүлэлт 30-70 хувьтай байдаг. Цахилгаан халаалтын системүүд нь бага овортой, ашиглах, тохируулахад хялбар зэрэг олон давуу талтай, өртөг нь ч харьцангуй хямд. Цахилгаан халаалтын олон төрлийн тоног төхөөрөмж байдаг. Халаалтын кабелийг хавтангийн буюу шал, хана, таазанд суурилуулдаг. Тохируулга нь хэвийн ажиллаж байхад цахилгаан халаалтын ямар ч системийн ашиглалтын зардал хоорондоо бараг адил байдаг. Шөнө дулаан хадгалагч хэмээх цахилгаан халаалт нь шөнийн хямд үнэтэй цахилгаанаар дараагийн өдөртөө шаардагдах дулааныг нөөцөлчихдөг сайн талтай. Эх сурвалж: "Дулаацуулах уу, дулаалах уу" номноос

Ихэнх хүмүүс агаарын бохирдлыг тодорхойлохыг хүсч байгаа бөгөөд тэдний анхны хариу нь утаа , хүрэн бор саарал эсвэл саарал өнгөтэй, Лос Анжелес, Мехико, Бээжин зэрэг хот суурин газруудыг бүрхсэн үнэртэй зүйлсийг тайлбарлан харуулдаг. Зарим эх сурвалжид утаа нь газрын түвшний озоны гаднах түвшин гэх юм уу "бохирдолтой холилдсон манан" гэх мэт зүйлсийг хэлж байна. Орчин үеийн, нарийн тодорхойлсон тодорхойлолт нь "нүүрсхүчлийн хий, азотын ислүүдээс үүдэлтэй агаарт нарны хэт ягаан туяанаас үүссэн фотохимийн цацраг юм." Албан ёсоор агаарын бохирдол нь агаарт байгаа хорт бодис, бичил биетний молекулууд, амьтан, амьтан, ургамал гэх мэт амьд организмуудын эрүүл мэндэд аюул учруулж болзошгүй бодис юм. Агаарын бохирдол нь олон янзын хэлбэрээр илэрдэг бөгөөд янз бүрийн хорт бодис, тэдгээрийн нэгдэл юм. 2014 оны ДЭМБ (Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага) мэдээлснээр 2014 онд агаарын бохирдлоос үүдэн, дэлхий даяар 7 сая хүн нас барсан байна. Агаарын бохирдол гэж юу вэ? Агаарын бохирдлын хамгийн өргөн тархсан хоёр зүйл нь озон ба тоосонцор (хөө тортог) боловч агаарын бохирдол нь нүүрстөрөгчийн дутуу исэл, хар тугалга, азотын исэл, хүхрийн давхар исэл, ууршимтгай органик нэгдлүүд (VOCs), мөнгөн ус зэрэг хорт бодисууд , хүнцэл, бензол, формальдегид ба хүчиллэг хийнээс бүрдэнэ. Эдгээр бохирдуулагчдын дийлэнх нь хүний ​​оролцоотой боловч зарим агаарын бохирдол нь галт уулын дэлбэрэлтийн улмаас үнс зэрэг байгалийн шалтгаантай холбоотой байдаг. Тухайн байршил дахь агаарын бохирдлын тодорхой найрлага нь бохирдлын эх үүсвэрээс хамаардаг. Автомашины утаа, нүүрсээр галладаг цахилгаан станцууд, аж үйлдвэрүүд болон бусад бохирдлын эх үүсвэрүүд нь янз бүрийн төрлийн бохирдуулагч бодис, агаарт хорт бодис үүсгэдэг. Агаарын бохирдолд орон сууцны чанар ч чухал ач холбогдолтой. Уурын зуух, халаалтын зуухнаас нүүрстөрөгчийн дутуу исэл, формальдегид болон бусад химийн бодисуудаас гадна тавилга, барилгын материалын болон тамхины утаа орно. Агаарын бохирдол ба эрүүл мэнд Агаарын бохирдол АНУ-ын бараг бүх томоохон хотуудад өндөр түвшинд хүрч, хүний ​​амьсгалах чадварыг муутгаж, эрүүл мэндийн олон ноцтой хүндрэлд хүргэж байна. Дэлхий даяар олон хотууд Хятад, Энэтхэг гэх мэт хөгжиж буй эдийн засагтай "ногоон" технологийн стандарт хэрэгжүүлээгүй орнуудад ижил төстэй асуудлууд тулгараад байна. Озон, тоосонцорын бохирдол болон бусад төрлийн агаарын бохирдол нь эрүүл мэндэд ноцтой хохирол учруулж болзошгүй. "Озон нь хүний уушгийг цочроодог" гэж Америкийн Уушигны Нийгэмлэгийн үзэж байна. Нарийн ширхэгт бохирдол буюу хөө тортог нь зүрхний шигдээс, цус даралт, астма, чихрийн шижин, зүрх судасны өвчинтэй хүмүүсийн эрсдлийг нэмэгдүүдэг байна. Химийн хорт бодисын бохирдол элвэд хорт хавдруудыг ч үүсгэдэг байна. Аж үйлдвэржээгүй байгаа хөгжиж буй орнуудад ахуйн гаралтай агаарын бохирдол асуудал үүсгээд байгаа юм. Дэлхийн хүн амын тэн хагасаас илүү хувь нь галлаж дулаацан, хоол хүнсээ болгож хэрэглэж байгаагаас тоосонцорын бохирдол, нүүрстөрөгчийн дутуу ислээр амьсгалж,  жил бүр 1,5 сая хүн нас бардаг гэсэн ёудлагаа гарсан байна . Хэн хамгийн эрсдэлтэй вэ? Нярай, бага насны хуухэд, ахмад настнууд, астма зэрэг амьсгалын замын евчтнуудийн дунд эрсдэл хамгийн ендер байдаг. Хөл хөдөлгөөн ихтэй хурдны зам, үйлдвэр, цахилгаан станцын ойролцоо амьдарч, ажилладаг хүмүүс агаарын бохирдлын эрсдэлтэй. Үүнээс гадна бага орлоготой цөөнх агаарын бохирдолд ихэвчлэн өртдөг тул өвчлөх эрсдэлд өртдөг. Агаарын бохирдол ба хүрээлэн буй орчин Агаарын бохирдол зөвхөн хүний ​​амьдралд нөлөөлөөд зогсохгүй амьтан, ургамлын аймагт ч сөргөөр нөлөөлнө. Агаарын бохирдол өндөр түвшинд байгаа амьтан, ургамлын төрөл зүйл аюулд өртсөөр байна. Жишээлбэл, чулуужсан түлш шатаахад үүссэн хүчиллэг бороо нь зүүн хойд, зүүн хойд, баруун хойд хэсгийн ойн чанарыг эрс өөрчлөв. Агаарын бохирдол дэлхийн цаг уурыг өөрчлөн,  дэлхийн дулаарлыг   нэмэгдүүлж, туйлын мөсөн хайлан, далайн усны түвшин өсөх нь маргаангүй юм. Агаарын бохирдлыг хэрхэн бууруулах вэ? Аж үйлдвэрийн "ногоон" технологи нь агаарын бохирдлын түвшинг бууруулах хэдий ч тэр болтол хүн нэг бүр агаарын бохирдлыг бууруулах тодорхой арга замууд энд байна. Сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийг дэмжиж, түлшний хэрэглээг багасгах. Цөмийн, усан цахилгаан станц, нарны болон салхины эрчим хүчийг хэрэглэдэг улс орнууд нүүрсний болон байгалийн хий шатаахыг дэмждэг газруудтай харьцуулахад агаарын бохирдолт багатай байдаг. Нийтийн тээврийн сайжруулалт, цахилгаан хөдөлгүүрт тээврийн хэрэгсэл нэвтрүүлэх. Жишээлбэл, Калифорни нь аюултай утаатай нэг удаа агаарт ялгарах утааны стандартыг чангатгах замаар агаарын чанар мэдэгдэхүйц сайжрав. Үүнтэй адилаар, дотоод шаталтат хөдөлгүүрийн хэрэглээг багасгах нь агаарын бохирдлыг бууруулах боломжийг бүрдүүлнэ. Жишээлбэл, зай хураагуур болон зүлэгжүүлэлт ногоон байгууламж нэмэгдүүлэх нь агаарын чанарт эерэг нөлөөтэй байна. Газар тариалан эрхлэхэд зориулсан ой модыг цэвэрлэх арга нь агаар дахь утаа, нүүрстөрөгчийн давхар ислийн түвшинг бууруулах боломжтой. Энэ нь хөгжиж буй орнуудад онцгой асуудал юм. Мод шатаах зуухыг багасгах нь агаар дахь утааны хэмжээг бууруулдаг. Зарим орон нутагт модны халаагуур нь хуулиар хориж, түлш шатаахгүйгээр цахилгаан шатаах зуухнуудыг сонгох ч сайн. Тамхи татахыг зөвшөөрсөн тохиолдолд тасалагаан доторх агаарын чанар сайжирч байна. Олон нийтийн газар тамхи татахыг хязгаарлах иргэдийн шахалт нь агаарын чанарт бодит нөлөө үзүүлдэг. Будаг, цавуу, уусгагч дахь химийн нэгдлүүдийг багасгах нь доторх болон  агаарын чанарыг сайжруулав. Гэрийн сайжруулалтанд зориулсан VOC материалыг бага багаар хайж, практикт, усан суурьтай будаг болон бусад материалыг сонгохыг хичээ. Аюултай утаа гаргадаггүй хивсэнцэр, бөс даавуу, тавилга хай. Бохирдлыг хянах боломжтой хэдий ч хувь хүн, улс төрийн хүсэл эрмэлзэлтэй байхыг шаарддаг бөгөөд эдгээр хүчин чармайлт нь эдийн засгийн бодит байдлаас байнга тэнцвэртэй байх ёстой. Мэдээж "ногоон" технологи илүү үнэтэй. Зарим  сонголтууд нь хувь хүний ​​гарт байдаг: Жишээ нь: та хямд, хуучин машин, эсвэл үнэтэй цахилгаан машин худалдаж авдаг уу? Энэ бол агаарын бохирдлын эсрэг хүн бүрийн эрмэлзах л  ёстой асуудал юм.

Air quality and pollution city ranking 09 February 2022, 13:58 Major city US AQI Followers   1 Lahore, Pakistan 217 255.7K 2 Kolkata, India 211 1.5M 3 Dhaka, Bangladesh 193 184.1K 4 Mumbai, India 181 1.5M 5 Nur-Sultan, Kazakhstan 175 25.8K 6 Karachi, Pakistan 169 76.9K 7 Sarajevo, Bosnia Herzegovina 164 64.9K 8 Delhi, India 163 1.5M 9 Yangon, Myanmar 151 98.1K 10 Bishkek, Kyrgyzstan 142 14.9K 11 Ulaanbaatar, Mongolia 137 87.1K 12 Wuhan, China 122 235.9K 13 Shenyang, China 119 53.4K 14 Incheon, South Korea 112 126.1K 15 Beijing, China 112 3.7M 16 Johannesburg, South Africa 105 27.1K 17 Kabul, Afghanistan 104 56.4K 18 Chengdu, China 102 1.7M 19 Mexico City, Mexico 98 348.1K 20 Kuwait City, Kuwait 97 48.5K 21 Detroit, USA 97 19.7K 22 Kathmandu, Nepal 95 81.7K 23 Bangkok, Thailand 92 5.5M 24 Tehran, Iran 90 413.0K 25 Ho Chi Minh City, Vietnam 88 2.3M 26 Zagreb, Croatia 87 14.3K 27 Lyon, France 86 523.4K 28 Tashkent, Uzbekistan 84 39.8K 29 Dubai, United Arab Emirates 81 289.4K 30 Portland, USA 79 235.3K 31 Kaohsiung, Taiwan 78 1.0M 32 Toronto, Canada 72 400.3K 33 Krasnoyarsk, Russia 70 80.7K 34 Tel Aviv-Yafo, Israel 70 73.9K 35 Chiang Mai, Thailand 70 5.5M 36 Kuala Lumpur, Malaysia 69 448.3K 37 Seoul, South Korea 68 4.1M 38 Chongqing, China 64 92.8K 39 Riyadh, Saudi Arabia 63 67.4K 40 Salt Lake City, USA 63 61.3K 41 Paris, France 62 2.5M 42 Lima, Peru 61 37.3K 43 New York City, USA 61 1.9M 44 San Francisco, USA 58 591.3K 45 Kyiv, Ukraine 57 343.5K 46 Shenzhen, China 57 243.3K 47 Jakarta, Indonesia 57 1.5M 48 Santiago, Chile 54 73.4K 49 Pristina, Kosovo 53 31.3K 50 Shanghai, China 53 2.0M   эх сурвалж: https://www.iqair.com/

Утаа уур бухимдал төрүүлж, уушги цээж багтраадаг үе. Утааны эсрэг сайжруулсан түлш зогсож байна. Сайжруулсан түлш илч муутай л гэнэ, энэ байдлаараа бол өвөл баахан амьтныг хөлдөөнө л гэнэ… элдэв яриа их л гарч байна. Сайжруулсан түлш утааг 50 хувь бууруулна гэдэг нь бодитой бол үнэхээр сайн. За бодигүй байсан ч гэсэн сайжруулсан түлш үйлдвэрлээд гэр хорооллын 180 мянган өрхөд нийлүүлж эхэлсэн нь сайн. Утааны эсрэг юу ч хийлгүй, байгаа байран дээрээ худлаа ярьж зогсохоор, алдаа оноотой ч алхам урагшилж, ажил хийж эхэлсний бодит жишээ. Тийм болохоор энэ өвөл түлээд үзье. Ямар ч байсан хөлдөөчихгүй нь тодорхой. Гэхдээ хүйтнийг давах нь дан ганц сайжруулсан түлшнээс хамаарахгүй гэдгийг гэр хорооллынхон ойлгох ёстой. Гэрийн чинь дулаалга маш чухал. Сайжруулсан нүүрсэнд дангаар найдахгүйгээр гэрийнхээ дуулаалгад онцгой анхааръя. Дулаалах аргын талаар нийслэлийн зохих газруудаас гэр хорооллынхонд зогсоо зайгүй зааж зөвлөе. Сургалт, зөвлөгөөг мэдээллийн хэрэгслүүд болон нийгмийн сүлжээг ашиглан явуулъя. Жишээ нь, цөөнгүй айлууд хөлдүү газар гэрээ барьдаг. Доороосоо хайрагддаг. Гэрийн давхарга, дээвэр туурга гэсэн уламжлалт өвлийн бэлтгэл нийслэлийн айлуудын дийлэнхэд нь байдаггүй. Энэхүү дан бүрээстэй гэрийнхэн өмнөх жилүүдэд Налайхын түүхийн нүүрсний илчээр хүйтнийг давдаг байсан байх. Мэдээж харанхуйлтал, хахаж үхтэл нүүрсний утаагаар нийслэлчүүдийг утаж байж. Одоо бол үгүй. Өнгөрсөн жил гэр хороололд амьдардаг нэг залуу шилэн хөвөн шалан доогуураа зулж, хаяагаадаа авируулан гэрээ дулаалж халуун өвөлжсөн туршлага нь гарч байсан. Үүнийг улам боловсронгуй болгож, технологижуулж, монгол гэрийн пүнхийсэн дулаалга хийж болох юм. Энэ бодол олон хүнд төрсөн байх. Үүнийг хэн нэгэн сортоотой аавын хүү ажил болговол бизнес шүү дээ. Хоёр зуун мянган хэрэглэгчтэй үйлдвэрлэл. Эсгий дээвэр туурганы оронд шилэн хөвөн ашиглах үйл явц. Монголчуудын түлшний хэрэгцээнд сайжруулсан түлш гэсэн шинэчлэл явагдаж байгаа шиг монгол гэр дээр бас шинэчлэл болж болно. Өнөөдөр яах аргагүй түүхий нүүрснээс сайжруулсан түлш рүү шилжих шинэ үйл явц, технологи явагдаж байна. Мэдээж их, бага ямар нэг эрсдэл дагуулна. Энэ зэргийн эрсдэлийг гэр хорооллынхон даалгүй яахав. Энэ жил дааруулахгүй, бас дүүгтэл халууцуулахгүй өвлийг давуулж болно. Ирэх жил сайжруулсан түлш маань гэртээ нимгэн хувцастай, халуун оргин сууж байхаар илчтэй болох нь дамжиггүй. Ямар ч байсан гэр хорооллынхонд зориулан сайжруулсан түлш хийж, утаа бууруулах гээд үзэж тарж эхэлсэнд хамгийн чухал үнэ цэнэ нь байгаа юм. Улам сайжруулж, утаагаа эрс багасгах, ер нь гэр хорооллын нөхцлийг сайжруулахын төлөө янз бүрийн хэлбэрээр, дэмжлэг болох олон ажлыг зэрэгцүүлэн хийх ёстой. 200 мянган өрхтэй гэр хороололд энэ өвлөөс эхлэн Утааны эргүүл, Экологийн эргүүл, Галын эргүүл, Гэмт хэргийн эргүүл… гээд албан ёсны эргүүлүүдийг ажиллуулах цаг болсон. Яндангаас нь түүхий нүүрсний утаа гарч байгаа айлыг … хүний эрүүл мэндэд ноцтой хохирол учруулсан… гэдэг хуулийн үйлчлэлээр өндөр торго. Түүнийгээ нийгэмд мэдээл. Хоёр дахиа давтагдвал орон нутагт шилжүүл, хөдөө суманд нь амьдрах өчнөөн олон боломж бий. Ямар эх орноос нь хөөж байгаа биш. Үндсэн хуульд… гэж ирээд ярих хүн гарч ирж магадгүй. Тэгвэл Үндсэн хуульд …Монгол Улсын иргэн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй… тухай заасныг сануул. Энэ мэтээр дээрх төрөлжсөн эргүүлүүд хуулийн хүрээнд гэр хороолол дахь тулгамдсан асуудлыг эмхэлж цэгцлэхэд гол үүрэгтэй оролцох ёстой юм. Экологийн эргүүл нь үнсээ жалга руу хийж байгаа айлуудаас эхлээд тэмцэх ёстой. Гэмт хэргийн эргүүлүүд нүхэн жорлонд унаж нас барж байгаа нялх үрсийн эцэг эхчүүдийг хариуцлагажуулах, ядаж жорлонг нь түгжээтэй болгохоос эхлээд ажиллах хэрэгтэй. Нийслэлээс төсөв гаргаж, гэр хороолол дахь төрөлжсөн эргүүлүүдийг албан ёсжуулъя. Үнэндээ монголчууд бид майхандаа амьдарсан хэвээрээ байгаа шүү дээ. Хэдийд ч хулгай хийж болох, хэдийд ч гаднаас нь гал тавьчих боломжтой тийм л даавуун гэрт амьдарч байгаа. Бид амьдралын энэ үнэнтэйгээ эвлэрэх ёстой. Гэр хорооллын энэ бүх эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх нь эргүүлүүд л юм. Хэдэн ч хүүхэд гэртэйгээ шатав, хэдэн ч айл гэрээ тонуулав. Ер нь бол гэр хороололд шинэчлэл хэрэгтэй болсныг олон жил дээр доргүй ярьсан. Харин шинэчлэлийн эхлэл нь энэхүү сайжруулсан түлш мөн гэж тоож харж байна. Монгол гэртэйгээ байгаа монголчуудын хувьд хувьсал мөн юм. Аргалаас нүүрс рүү, тулганаас зуух руу… гээд нүүдэлчдийн амьдрал нэг нэгээр шат ахиад явсан байдаг. Үүн шиг сайжруулсан түлшээр эхэлсэн гэр хороолол дахь дэвшил өөрчлөлт дээш ахисаар модон жорлон, монгол гэр хоёрыг халсанаар дуусах байлгүй дээ. Сайжруулсан түлш хэмээх ганц ч болов гялтайх үйл хийх гэж оролдож байгаа өнөөдрийн засаг захиргааныханд талархъя даа. 1950иад оны Лондон хот манайхаас ч дор байсан юм шүү. Лондонг утаанаас нь салгахын тулд эхлээд сайжруулсан түлш хэрэглэсэн байдаг. Дараа нь хий ашигласан. Ингээд дээш явсаар 1970 онд ирэхэд Тэтчер нүүрсний уурхайнуудаа хувьчилж, сайн технологи нэхэж эхэлснээр утаагүй болсон доо. Ийм зам мөрөөр монголчууд явж байгаа гэдэгт итгэнэ. Бээжин утаанаас салсан гэж манайхан их ярьдаг. Бээжингийн утаа үйлдвэрийнх. Улаанбаатарын утаа ахуйнх. Газар тэнгэр шиг ялгаатай. Хамгийн амархан шийдэж болох нь ахуйнх. Хамгийн хэцүү нь үйлдвэрийнх. Үйлдвэрийн утааг бууруулахын тулд үйлдвэрлэлээ зогсооно. Эдийн засагт хамгийн том аймшиг бол үйлдвэрлэлийг зогсоох. Хятадууд үйлдвэрээ зогсоож, нүүлгэж, шилжүүлж утаагаа шийдсэн. Аймаар том аймшиг, эрсдэлийн ард гарсан үйл явц. Харин Монгол бол хариуцлагагүй, амиа бодсон хэдэн өрх айлаас болж утаандаа улс үндсээрээ үхчих гээд сууж байгаагаараа ялгаатай. Ямар ч сайн шинэ зүйл эхэлсэн нийгмийн 25 хувь нь эсэргүүцдэг. Тийм л зүй ёсны үзэгдлийн өмнө Монголын төр засаг хүчгүйдээд байгаа юм. Төгсгөлд нь нэг санаа байна. Сайжруулсан түлшний эргэн тойронд ийм дэд бүтэц байгаа. Үйлдвэрлэгч-тээвэрлэгч-түгээгч-хэрэглэгч. Үүн дээр үнс худалдан авагч буюу блокны үйлдвэрийг нэмчих хэрэгтэй. Сайжруулсан түлш тээвэрлэгч нь нэг талдаа хоосон байгаа. Түүнийгээ л үнс тээвэрлэгч, блокны үйлдвэрт хүргэгч болгочих. Үнсийг үйлдвэрлэлийн түүхий эд болгодог технологи манайд удаж байгаа. Технологийн дэвшил л хэрэгтэй байгаа байх. Одоохондоо манайх үнсээр блок л хийх шатандаа удаж байна. Уг нь бол урд хөршийн үнсээр бүтээгдэхүүн хийдэг технологи дэлхийн хэмжээнд оччихсон юм билээ. Үнсээр хятадууд замын хавтан, бүр ваар сав хийхдээ ашигладаг болсон. Монголын үнсэнд тохирсон хамгийн сайн технологийг дэлхийгээс олж ирцгээ, бизнесмэнүүд ээ. Үүн дээр иргэд жаахан сэтгэл гаргачих. Ядаж үнсээ хогтойгоо бүү холь. Жалганд аваачиж битгий хая. Сайжруулсан түлшийг сайхнаар харвал энэ мэт гэрэл гэгээ, боломжууд бий шүү. Гэхдээ үүнийг мань мэт биш, хийх үүрэгтэй хүмүүс нь хийж, ажил хэрэг болгох хэрэгтэй." "Өдрийн сонин"-ы нийтлэлч Пүрэвийн Хашчулууны онцлох нийтлэл 2019.10.07

Бүх нийтийн бэлэн байдлын зэрэгт шилжсэн энэ үед Засгийн газар сайжруулсан шахмал түлшний үнийг ирэх оны 4 дүгээр сарын 1-ний өдөр хүртэл 50 хувиар хөнгөлөх тогтоол гаргасан. Тогтоол өнөөдрөөс хэрэгжиж эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, нэг тонн нүүрс 150.000 төгрөг байсан бол 75.000 болж, нэг шуудай түлш 3750 төгрөгөөр худалдаалдаг байсан бол 1875 болж хямдарсан юм. Нийслэлчүүд өвлийн улиралд өдөрт 4,000 тн, сард 120 мянга орчим тн сайжруулсан түлш хэрэглэдэг. Түүнчлэн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайдын багцаас амьдралын бололцоо тааруу 10 мянган өрхөд тус бүр 37 шуудай сайжруулсан түлш үнэ төлбөргүй олгох санхүүжилтийг шийдвэрлэсэн. Одоогийн байдлаар 7500 айл, өрх түлшээ хүлээн аваад байна.

2018 онд Засгийн газраас "Түүхий нүүрс хэрэглэхийг хориглох" тухай тогтоол гарч, 2019 оны тавдугаар сараас хэрэгжиж эхэлсэн. Ингэснээр нийслэлийн иргэдийн жилд хэрэглэдэг 1.2 сая тонн түлшийг сайжруулсан шахмал түлшээр орлуулах шаардлага бий болсон. Өдгөө агаарын бохирдлыг бууруулах дунд шатны, шинэ стандартын сайжруулсан шахмал түлшийг Тавантолгой түлш ХХК үйлдвэрлэн гаргаж байна. Гэвч уг сайжруулсан шахмал түлштэй холбоотой гэгдэх хэргүүд гарч, олон нийт шахмал түлш, түүний орц найрлага, үнэр, чанар, стандартад эргэлзэх боллоо. Иймд Eguur.mn сайт ҮЙЛДВЭРЛЭГЧ  буландаа Тавантолгой түлш ХХК-г урьж шахмал түлшээ хэрхэн үйлдвэрлэдэг болохыг нь сурвалжлан уншигч танд хүргэж байна. НЭГ. ЭНЕРЖИ РЕСУРС ХХК-ААС МИДЛИНГ ХҮЛЭЭН АВАХ, ҮЙЛДВЭР РҮҮ ЗӨӨХ "Ухаа худаг"-ийн нүүрс угааж баяжуулах үйлдвэрээс угаасан нүүрсний завсрын бүтээгдэхүүн буюу Мидлингийг Төв аймаг дахь дундын бүсэд хүлээн авч, тэндээс нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүрэгт байрлах үйлдвэр, Тэц II-ын дэргэдэх үйлдвэрт 1000 гаруй жолооч зуны турш 24 цаг ээлжлэн, тээвэрлэн авч ирж, нөөцөлжээ. Уг бүтээгдэхүүнийг Энержи Ресурс үнэгүй нийлүүлдэг ч тээврийн зардлыг  Тавантолгой түлш ХХК хариуцан гаргадаг аж. Төв аймаг дахь Дундын бүсэд 800 гаруй мянган тонн мидлинг нөөцөлсөн байгаа бол энд 300 гаруй мянган тоннын нөөцтэй байна. Хяналт: Ирсэн мидлингийг гурван ээлжийн технологич шалгана. Нүүрс замдаа халуун, хүйтэнд харшаад урвалд орох, халсны улмаас шатах тохиолдлууд бий. Халсан шатсан, чийгтсэн нүүрсийг шалгах үүднээс байнга дүрдэг термометр болон лазеран термометрээр үзээд, хашаандаа оруулж буулгадаг. ХОЁР. НӨӨЦӨЛСӨН МИДЛИНГИЙГ ХОВО МАШИНААР ЗӨӨН БУТЛУУРТ ОРУУЛАХ Төв аймгаас ирсэн мидлингийг жинлэж хүлээн аваад, хово машинаар зөөн бутлуурт оруулна. Чулуун нүүрсийг бутлахдаа хамгийн том нь 0.5-0.7мм хүртэл байхаар тохируулсан техникүүд ажиллана. Ийнхүү буталсан бүтээгдэхүүнийг үндсэн тэжээлийн бункерьт хийнэ. Хяналт: Бутлуурт орсны дараа нүүрс стандартын чийгтэй байх ёстой. Харин чийгийн агууламж өндөр байвал холигчид орохдоо орц, норм өөрчлөгддөг тул гурван ээлжийн гурван чанар шалгагч, нэг технологич хянан ажиллаж байна ГУРАВ. ХОЛИХ ХЭСЭГ 1 – ЦАРДУУЛ Үндсэн тэжээлийн бункер рүү тусгай замаар урсан очсон бүтээгдэхүүнүүд холигчийн машинд орно. Эхлээд барьцалдуулагч буюу цардуултай холигдоно. Цардуул нь нийт бүтээгдэхүүний 2.5 хувийг эзлэх бөгөөд уг төхөөрөмж цардуулын хэмжээг тооцоолон доош гойжуулна. ДӨРӨВ. ХОЛИХ ХЭСЭГ 2 – УС Стандартын дагуу ус холихдоо чийглэгийн хувийг тохируулна. Бүтээгдэхүүний чийг 18-22 хувь байх ёстой. Ийм чийглэгтэй байж л хэвлэгч рүү орсон бүтээгдэхүүн хэвээ авч гардаг байна. Энэ хэсэгт том хэмжээний соронз байршуулж, нүүрсэн дунд буй төмөр болон гадны биет, хог хаягдлыг өөртөө татаж авдаг аж. ТАВ. ХЭВЛЭГЧ Ус чийг цавуулаг байдал нь бүрэн нийцсэн бүтээгдэхүүний түүхий эд хэвлэгч машин руу орж хэлбэржиж гарч ирнэ. Сайжруулсан шахмал түлш хоёр хэлбэртэй. Нэг нь дугуй, нөгөө нь дөрвөлжин дүрстэй. ЗУРГАА. ХАТААГЧ Тодорхой хэмд хяналтан дор 02:30 цаг жигнэгдэж гарч ирнэ. Жигнэгдэх явцад нүүрсэнд буй утааны агууламж агуулагддаг хорт хий нь зуухандаа үлддэг. Үүнийг тусгай хоолойгоор гадагшлуулна.  12 кабин тус бүрт лазеран термометрээр дулааныг цаг тутамд хэмжинэ. Ингэж байж нэгэн жигд хатсан бүтээгдэхүүн гарч ирэх аж. ЗУУХ Эдгээр төхөөрөмжүүдийг уурын зуухаар халаан ажиллуулна. Уг зууханд мидлингийн том ширхэгтэй нүүрсүүдийг хийж, түлнэ. ДОЛОО. САВЛАХ ТӨХӨӨРӨМЖ РҮҮ УРСАН ОРОХ Хатаагчнаас урсан гарч ирсэн бүтээгдэхүүн тодорхой хугацааны дараа савлах төхөөрөмж рүү орно. Савлах төхөөрөмжид орохдоо чийг, бэхжилт үүсээд хөрсөн байх ёстой. Тодруулбал, 18-22 хэмийн дулаантай, чийглэг нь 10 дотор бүтээгдэхүүн гарч ирвэл хэвийн гэж үзнэ. НАЙМ. ШУУДАЙНД САВЛАГДАХ  

"Бензин хөдөлгүүртэй автомашины яндан өндөр үнээр авна" гэх зарын дагуу холбогдох дугаар руу нь залгалаа. Харилцуур авсан эр "Ямар машины яндан зарах юм. Өөрийнх үү, хулгайнх уу. Машиных нь он хэд вэ" гэх зэргээр лавлав. Түүнтэй арилжаа хийхээр тохиролцон хүрэх газраа заалгаад, "Да Хүрээ" захын ойролцоох "Автомашины засвар, үйлчилгээ" гэх хаягтай жижгэвтэр байшингийн гадна ирлээ. Тохирсон газраа ирсэн тухайгаа утсаар мэдэгдээд удаагүй байтал 30 эргэм насны залуу өнөөх байшингаас гарч ирэв. Тэрээр "Prius 20-ын яндан зарах юм уу. Үйлдвэрлэсэн оноосоо хамаараад 300 мянгаас 1.4 саяын хооронд байгаа. Одоо шууд тайлаад өгнө гэвэл "50 цаас" нэмээд авъя" гэж наймаа тохирохоор яриа өднө. Түүнээс авсан яндангаа хэрхдэг талаар нь тодруулахад "Би танил ахдаа хэдхэн цаас үсэргээд өгдөг юм. Ах урагш гаргах ажлыг нь хариуцдаг. Хил хаасан болохоор одоо манайхаас өөр газар солионы яндан байхгүй. Тэгээд ч бид бусад газартай харьцуулахад өндөр үнээр авч байгаа. Чи энэ хавиар яваад үз. Ийм үнэ хэлэх газар байхгүй дээ" гэх зэргээр ухуулан учирлав. Харин сурвалжилга хийх зорилготой яваа сэтгүүлч болохоо хэлсний дараа наймаа хийхээр тохиролцож байсан найрсаг эрийн царай ч, зан ч хувис хийв. "Зарахгүй юм бол яах гэж ирсэн юм. Явж үз. Амьдрах гэж ядаж байгаа хүмүүсийн тогоо руу битгий өнгий" гэх зэргээр элдэвлэх нь тэр. Түүнтэй уулзсаны дараа "Да хүрээ" зах руу орж, автомашины худалдаа эрхлэгчдээс дээрх асуудлыг тодруулахад "Одоо худалдаалагдаж байгаа ихэнх автомашин хятад яндантай л байгаа. Орж ирсэн автомашины яндан ч үйлдвэрийнх байхаа больсон. Бид захиалга өгөхдөө мэдээж яндантай нь захиалдаг. Наашаа ирэх замдаа л солигддог байх. Хүмүүс ченжүүд яндан сольдог гэж ярьдаг. Буухдаа яндангүй ирдэг гэдгийг нь ойлгодоггүй. Сүүлийн үед хувь хүмүүс ч машиныхаа янданг зарах явдал гаарсан. Одоо Монголд шүүлтүүртэй яндантай машин нүдний гэм. Хөдөө л мэр, сэр бий байх. Хятадууд нүүрсэн яндангаас үнэ хүрэх зүйлийг нь салгаж аваад, хөндий янданг нь буцааж Монгол руу оруулж ирдэг гэж сонссон" гэсэн мэдээлэл өгсөн юм. "Да хүрээ" захад хагас өдөр болохдоо 10 гаруй автомашины ченжтэй уулзаж, дээрх асуудлыг тодруулахад, уулзсан хүн бүхэнд "ориг" яндан аваад, хятадыг суулгаж өгдөг 1-2 танил байсан юм. Тэндээс энэ төрлийн арилжаа хэр өргөн хүрээтэй байгаа нь анзаарагдаж байлаа. Уг нь өөрийн унааны эд ангийг үрэх, зарах нь тухайн хүний л асуудал. Гэхдээ шүүлтүүргүй буюу үйлдвэрийн бус яндантай автомашин агаар, орчинд асар их хор хөнөөл учруулж, иргэдийн эрүүл мэндийг хохироож байна. Түүнчлэн яндан үнэ хүрч байгаатай холбоотойгоор энэ төрлийн хулгайн гэмт хэрэг ч газар аваад буй. 300 гаруй төрлийн хорт бодис ялгаруулдаг Бензин хөдөлгүүртэй бүх төрлийн автомашины янданг солих боломжтой аж. Тэр дундаа Prius загварын машины яндан хамгийн өндөр үнэтэй, эрэлт ихтэй байдаг талаар автомашины худалдаачид онцолж байлаа. Авто тээврийн үндэсний төвийн мэдээлснээр нийслэлийн хэмжээнд 700 мянга гаруй тээврийн хэрэгсэл бүртгэлтэй байгаа юм. Үүний 500 орчим мянга нь замын хөдөлгөөнд тогтмол оролцдог. Эдгээрийн талаас илүү хувь нь Prius маркийн тээврийн хэрэгсэл бөгөөд олонх нь үйлдвэрийн буюу нүүрсэн яндангүй. Манай улс цахилгаан хөдөлгүүртэй болон Prius загварын автомашинаас агаар бохирдуулсны төлбөр буюу албан татвар авдаггүй. Учир нь энэ төрлийн автомашинаас утаа хамгийн бага ялгардаг гэж үзсэн байна. Шүүлтүүртэй буюу үйлдвэрийн яндантай автомашин хорт хий бага ялгаруулдаг ч яндангийн катализаторыг авсан автомашин хөдөлгүүрээс ялгарч буй хорт хийгээ шууд агаарт цацдаг. Тодруулбал, яндангүй автомашин 300 орчим хорт бодис ялгаруулж, агаар орчныг тэр хэрээр бохирдуулдаг байна. Олны нэрлэж заншсанаар нүүрсэн яндан гэдэг нь автомашины катализатор юм. Энэ нь дотроо үнэт металл буюу цагаан алт, хөнгөн цагааны исэл зэргийг бага хэмжээгээр агуулдаг аж. Тиймээс азотын давхар ислийн нэгдэл, угаарын хий, нүүрстөрөгчийн ялгаралыг түргэн хугацаанд багасгах зориулалттай. Катализатор нь хөтөлгүүрээс шатаад гарч буй хортой хийг шүүгээд, дуу намсгагч яндангаар гадагшлуулах үүрэгтэй байдаг аж. ШУТИС-ийн Механик, тээврийн сургуулийн доктор, профессор Ц.Цэвэгжав Түлш агаар хоёр холилдож, бүрэн шатснаар нүүрс хүчлийн давхар исэл үүсгэдэг. Энэ бол хүн болон байгаль орчинд хоргүй хий. Харин дутуу шаталтаас үүссэн хорт бодисууд хүн, байгальд асар хортой. Дутуу шаталтыг катализаторгүй автомашинууд бий болгодог. Энэ төрлийн автомашин 300 гаруй төрлийн хорт бодис ялгаруулдаг. Тэдгээрээс хамгийн хортой нь нүүрс хүчлийн хий болон азотын исэл юм. Улс орнууд хөдөлгөөнд орж байгаа тээврийн хэрэгслийн хөдөлгүүрт тодорхой шаардлага тавьдаг. Евро-2, Евро-3 гэх зэргээр тухайн стандартыг эрэмбэлнэ. Гэтэл манай улсад буй тээврийн хэрэгслийн 70 орчим хувь нь Евро[1]1 стандарттай байна. Евро-4 стандарттай автомашины хорт бодис ялгаруулалт нь Евро[1]1 стандартаас 160 дахин бага байдаг. Химич, инженер Ж.Золжаргал Түгжрэлийн үед мотор бүрэн хүчин чадлаараа ажиллахгүйн улмаас түлшний дутуу шаталт үүснэ. Үүний улмаас дутуу шатсан хортой хий агаарт ялгардаг. Дутуу шаталтын улмаас угаарын хий, азотын давхар исэл, хүхэрлэг хий зэрэг олон төрлийн хорт бодис агаарт тархдаг. Шингэн түлш 100 хувь шатахгүйгээр хатуу хэлбэрээр цацагдаж байгаа юм. Энэ нь PM буюу агаарт байдаг нунтаг тоосонцор бөгөөд хүний эрүүл мэндэд асар их сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Энгийнээр хэлбэл, тамхинаас илүү хортой утаа уушиг дээр наалдаж байгаатай ижил юм. Чимээгүй хөнөөл Агаарын бохирдлын 80 орчим хувийг гэр хорооллын утаа, үлдсэн 20 хувийг тээврийн хэрэгсэл болон үйлдвэрийн утаа эзэлдэг гэх судалгааг БОАЖЯ-наас гаргасан байдаг. Тэгвэл тээврийн хэрэгслээс ялгарч буй утаа хүний эрүүл мэндэд хамгийн хортой болохыг мэргэжилтнүүд онцолдог. Мөн НҮБ-аас хүн амын эрүүл мэндэд хамгийн хортой гэж тогтоосон 10 бодисын дотор автомашины хөдөлгүүрийн утаагаар ялгарч гардаг нүүрстөрөгчийн дутуу исэл тэргүүлдэг. Мөн азотын исэл дөрөвдүгээрт орсон байна. Эрдэмтдийн хийсэн судалгаагаар агаар бохирдуулагч нүүрстөрөгчийн ислийн 90 гаруй хувийг хөдөлгөөнт эх үүсвэр буюу автомашины хөдөлгүүрээс ялгардаг нь тогтоогдсон байна. Автомашины утаагаар ялгарах хорт бодис нь хүний амьсгалах түвшинд хаягддаг учир хамгийн их хор хөнөөлтэй байдаг талаар эмч мэргэжилтнүүд хэллээ. Автомашинаас ялгарах утааны хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөөг Эрүүл мэндийн яам, Нийслэлийн эрүүл мэндийн газраас гаргажээ. Нүүрстөрөгчийн дутуу исэл: Амьсгалаар дамжиж цусны урсгалд орж, эсэд хүчилтөрөгчийн зөөвөрлөдөг гемоглобинтой нэгдснээр хүний эд, эрхтэнд очих хүчилтөрөгчийн хэмжээг багасгадаг. Зүрх судас, амьсгалын замын архаг хууч өвчтэй хүмүүс, нярай хүүхэд нүүрстөрөгчийн дутуу исэлд илүү өртөмтгий байдаг. Азотын давхар исэл: Уушигны эдийг цочроох бөгөөд амьсгалын замын халдварт өртөмтгий байдлыг нэмэгдүүлнэ. Мөн гуурсан хоолойн багтраа болон бронхитыг сэдрээдэг. Хүхэрлэг хий: Уушигны хамгаалах механизмыг бууруулах, зүрх судасны архаг өвчнийг сэдрээдэг. Хүнд металл: Хүний биеийн уургийн бүтцийг өөрчилснөөр эд эсүүд өөрт хэрэгтэй тэжээлийг авах, хорт бодисоо гадагшлуулах, нөхөн төлжих үндсэн үйлдлээ гүйцэтгэж чадахгүй болдог Хилээр гаргахыг хориглоё Дээрх төрлийн арилжаа гаарч, үйлдвэрийн яндантай автомашин цөөрсөн нь хил гаалийн хяналттай холбоотой. Гэхдээ энэ төрлийн бүтээгдэхүүнийг урд хөрш рүү экспортлохыг хязгаарласан хууль, эрх зүйн орчин одоогоор манай улсад алга. Тиймээс Гаалийн ерөнхий газраас хяналт тавьж, хязгаарлалт хийхэд хүндрэлтэй байдаг аж. 2018 онд нүүрсэн яндантай холбоотой зөрчлийг гаалийн шалгалтаар илрүүлж, Зөрчлийн тухай хуульд заасны дагуу арга хэмжээ авчээ. Улмаар 2018-2019 оны хугацаанд 800 орчим яндан хурааж авсан аж. Гэтэл холбогдогчид "Хилээр нэвтрүүлэхийг хориглож, хязгаарлах бараа биш" гэх үндэслэлээр гаалийн байгууллагыг шүүхэд өгсөн байна. Тэдний гомдол, мэдээллийн дагуу Дорноговь аймгийн сум дундын шүүхээс гаалийн байгууллагын нүүрсэн янданг хурааж авсан захиргааны актыг хүчингүй болгожээ. Энэ талаар Гаалийн ерөнхий газрын Гаалийн зөрчилтэй тэмцэх хэрэг бүртгэлийн газрын албаны дарга Б.Сүхбаатар хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа дурдсан байна. Тэрээр "Засгийн газрын тогтоол, хууль тогтоомжид зааснаар хилээр гаргахыг хориглосон барааны жагсаалтад нүүрсэн яндан байдаггүй" гэдгийг онцолжээ. Тиймээс энэ төрлийн бүтээгдэхүүнийг Монгол Улсын хилээр гаргаж, оруулахыг хориглосон барааны жагсаалтад яаралтай оруулах зайлшгүй шаардлага тулгараад байна. Автомашины нүүрсэн яндангийн эрэлт нэмэгдэж, үнэ өссөнтэй холбоотойгоор сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн хулгайн гэмт хэрэг бүртгэгдэх болжээ. Нийслэлийн хэмжээнд сүүлийн гурван сарын хугацаанд энэ төрлийн 700 гаруй гомдол, мэдээлэл бүртгэгдсэн талаар Цагдаагийн ерөнхий газраас мэдээллээ. Нүүрсэн яндан яагаад үнэ хүрэв? Магадлал 1 БНХАУ агаарын бохирдолтой тэмцэх зорилгоор автомашины хөдөлгүүрт тавих хяналтаа чангаруулж, татвараа нэмсэнтэй холбоотойгоор яндангийн катализатор үнэ хүрч байгаа талаар олон улсын хэвлэлүүд онцолжээ. Тус улс 2018 оноос агаарын чанарыг сайжруулах зорилгоор хэд хэдэн стандарт мөрдөж эхэлжээ. Улмаар замын хөдөлгөөнд оролцож буй автомашинуудад Евро 5-6 гэх стандартын шаардлага тавьж буй. Ингэснээр тээврийн хэрэгслээс ялгарах утааны хязгаарлалтыг нарийн тогтоосон бөгөөд хэмжих аргыг ч боловсруулсан байна. Мөн хүнд даацын автомашинд шүүлтүүр суурилуулахыг албадан шаардаж байгаа аж. Үүний улмаас Япон улсад үйлдвэрлэсэн, шүүлтүүртэй яндангийн эрэлт нэмэгдсэн байж болзошгүй. Магадлал 2 Автомашины яндангийн хулгайн гэмт хэрэг Монголоос гадна хэд, хэдэн улсад бүртгэгдсэн байдаг. Тухайлбал, Их Британд 2019 онд энэ төрлийн 3000 орчим гэмт хэрэг бүртгэгджээ. Ийнхүү дэлхийн бусад оронд ч "зөөлөн" яндангийн эрэлт ихэссэн нь катализаторт ордог газрын ховор элементүүдийн үнэ өссөнтэй холбоотой байх боломжтой юм. Сүүлийн жилүүдэд нүүрсэн янданд ордог цагаан алт болон газрын ховор элемент болох палладигийн үнэ огцом өссөн. Одоогоос 4-5 жилийн өмнө 800 орчим ам.доллар байсан палладигийн үнэ 2018-2019 оны хооронд 2000 ам.долларт хүрлээ. Харин цагаан алтны үнэ 2018 онд 800 орчим ам.доллар байсан бол одоо 1200 ам.доллар болжээ. Ийнхүү металлын үнэ өсөхтэй зэрэгцээд нүүрсэн яндан ч олон улсад болон дотоодод өндөр үнээр худалдаалагдаж эхэлсэн. Одоогоос 4-5 жилийн өмнө манай улсад нүүрсэн янданг 300 мянган төгрөгөөр худалдааж авдаг байсан бол өнөөдрийн байдлаар 300 000 – 2 сая төгрөгөөр борлуулагдаж байна. Олон улсын цахим худалдааны хаягаас харахад одоогоос 4-5 жилийн өмнө 300-500 ам.доллараар зарагдаж байсан нүүрсэн яндан одоо 2 000 хүртэлх ам.долларт хүрсэн байна. Үйлдвэрийн янданд үнэт металл ямар хэмжээтэй ордог вэ? Он, загвараас хамаарч харилцан адилгүй байдаг ч дунджаар нэг катализаторт: 3-7 грамм цагаан алт 2-7 грамм палладий 1-2 грамм родий