Дэлхийн чанарын өдрийг тохиолдуулан чанарын сарын уралдаант аяныг "Тавантолгой Түлш" ХХК-ийн хэмжээнд "Чанарыг эрхэмлэе" уриан дор 2022 оны арваннэгдүгээр сард зарласан. Уралдааны шилдгүүдийг шалгаруулж шагнал гардууллаа. Чанарыг хэрэгжүүлэгч шилдэг цехээр Баруун үйлдвэрийн 2-р цех шалгарсан бол удаах байрт Баруун үйлдвэрийн 1-р цех, гутгаар байрт Зүүн үйлдвэрийн 3-р цех, тусгай байранд Диспетчер шуурхай зохицуулалтын хэлтсийн 5-р ээлжийнхэн шалгарлаа. Чанартай үйлчилгээтэй шилдэг аж ахуйн нэгжээр Эрдэнэс нар хур ХХК тодорсон байна. Чанарыг эрхэмлэгч шилдэг ажилтнаар Зүүн үйлдвэрийн технологич Ж.Болд-Эрдэнэ, талбайн нярав Б.Азжаргал, 2-р цехийн 4-р ээлжийн савлагааны ахлах Д.Тэлмүүн, 2-р цехийн 4-р ээлжийн савлагааны ажилтан О.Цогтбаяр нар шалгарсан. Харин Баруун үйлдвэрийн Чанарыг эрхэмлэгч шилдэг ажилтнаар технологич Д.Амаржаргал, талбайн нярав Ц.Амартүвшин, 3-р цехийн 1-р ээлжийн савлагааны ахлах Л.Батмөнх нар шалгарлаа.

"Тавантолгой түлш" ХХК, хятад түлш худалдан борлуулсан гэх асуудлыг шалгуулахаар өнөөдөр Тагнуулын ерөнхий газарт хандлаа. Сүүлийн өдрүүдэд тус компанийг өвлийг давах нөөцгүй болсон, БНХАУ-аас түлш оруулж ирэн нийслэлд худалдан борлуулж байна гэх ташаа мэдээлэл гарах болсон. Тус компанийн хувьд өнгөрсөн зунаас эхлэн нийслэлд 97 байршилд 120.000 тонн түлш нөөцөлсөн бөгөөд өнөөдрийн байдлаар 105.000 тонн түлшний нөөцтэй байгаа юм. Аравдугаар сарын 1-ээс өнөөг хүртэл 111.245 тонн түлш худалдан борлуулжээ.  Мөн үйлдвэрийн 14 шугам 24 цагаар ажиллаж хоногтоо 2500 тонн түлш үйлдвэрлэж байна.

Сайжруулсан шахмал түлш үйлдвэрлэн Улаанбаатар хотын хэрэгцээг бүрэн хангаж агаарын бохирдлыг бууруулах зорилтын хүрээнд Засгийн газрын шийдвэрээр "Тавантолгой түлш" ХХК-ийг 2018 онд байгуулсан. Байгуулагдсан цагаасаа хойш Тавантолгой түлш компани жилд дунджаар 600,000 тонн сайжруулсан шахмал түлш үйлдвэрлэж нийслэл хотын хэрэгцээг бүрэн хангаж ирсэн. 2022-2023 оны өвөлжилтийн бэлтгэл хангах ажлын хүрээнд манай компани 120,000 тн түлш үйлдвэрлэж нөөцөлсөн. Энэ нь сайжруулсан шахмал түлшийг хэрэглээнд нэвтрүүлж эхэлснээс хойш хамгийн олон тонн түлшний нөөцтэйгөөр өвөлтэй залгасан үзүүлэлт юм. Өмнө нь хамгийн ихдээ 70 гаруй мянган тонн түлшний нөөцтэй өвлийг угтдаг байсан. Одоогийн байдлаар компанийн гурван үйлдвэрийн 14 шугам тасралтгүй ажиллаж хоногт дунджаар 2500 тонн шахмал түлш үйлдвэрлэж байна. Бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулах ажлын хүрээнд стандартыг шинэчлэн батлуулж, шохойлог чулуулгийн агууламжтай доломит хэмээх бүтээгдэхүүнээр түлшээ барьцалдуулж эхлээд байна. Ингэснээр шаталтаас үүсэх хүхэрлэг хийн агууламж стандартын хэмжээнээс 3-4 дахин буурах боломж бүрдээд байна. Мөн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн хэмжээг нэмэгдүүлэх зорилгоор Зүүн болон Дөрөвдүгээр үйлдвэрт техникийн шинэчлэл хийж хүчин чадлыг нэмэгдүүлсэн. Өнөөдрийн байдлаар нийслэлийн хэмжээнд нөөцийн 97 агуулахад 110,000 тонн түлшний нөөцтэй байна. Шахмал  түлшний үндсэн түүхий эд болох мидлинг буюу баяжуулсан нүүрсний нөөц 330,000 тонн байна. Мөн одоогийн байдлаар 12,500 тонн барьцалдуулагчийн нөөцтэй байна. Энэ нь 140 хоногийн нөөц юм. Шуудайн нөөц 5 сая 300 мянга байна. Шахмал түлшний нөөц хангалттай, үйлдвэрлэл хэвийн явагдаж байгаа, мөн түүхий эдийн олон сарын нөөцтэй байгаа үед гадаадаас импортоор шахмал түлш оруулж ирэх ямар ч шаардлагагүй бөгөөд нийслэл хотын хэрэгцээг Тавантолгой түлш компани өөрийн бүтээгдэхүүнээрээ бүрэн хангаж борлуулалтын 650 цэгээр шахмал түлшээ борлуулж байна.  

"Тавантолгой түлш" ХХК-ийн Зүүн бүсийн үйлдвэрийг ахуйн хэрэглээний болон үйлдвэрлэлийн усаар хангах цэвэр усны шугамын ажлыг бүрэн дуусгаж ашиглалтад орууллаа. Нийт 6.3 км урттай шугамыг Налайхын Барилгын материалын үйлдвэрлэл, технологийн паркаас татаж байгаа юм. Шугам ашиглалтад орсноор үйлдвэрийн усны хэрэгцээг хангана. Ус татах хоолойг гидрогеологийн судлагаанд үндэслэн газрын гүнийн хөлдөлтөөс доогуур буюу 3 метрийн гүнд суурилуулсан юм. Ингэснээр зүүн бүсийн үйлдвэр нь байнгын найдвартай усны эх үүсвэртэй боллоо.

"Тавантолгой Түлш" ХХК-ийн үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний чанар, стандартад Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газар тогтмол хяналт тавьж ажилладаг. Өнөөдөр тус газрын Байгаль орчны улсын байцаагч Ө.Билгүүн Сүхбаатар дүүргийн борлуулалтын зарим цэгүүдэд шахмал түлшний жин, чийгшил болон түлшний үйрмэг хэр байгаад шалгалт хийлээ. Стандартчиллын үндэсний зөвлөл Сайжруулсан хатуу түлшний техникийн шаардлага –  MNS 5679 : 2019 стандартыг шинэчилж 2022 оны 8-р сарын 14-нд MNS 5679 : 2022 стандартыг баталсан аж. Шинэ стандартын дагуу 13-50 мм ширхэглэлтэй түлшийг сайжруулсан шахмал түлшинд тооцно. Харин 13 мм-ээс бага хэмжээтэй байвал ширэмний завсраар унаж дутуу шаталт явагдах сул талтай тул түлшний үйрмэг гэж үзнэ.  Өөрөөр хэлбэл, бүтээгдэхүүний анхны хэлбэр алдагдаж, бутарч 13 мм-ээс бага хэмжээтэй болсон жижиг хэсгүүдийг түлшний үйрмэг гэж үзэх юм. Шахмал түлшний чийглэгийн хэмжээг 10 хувь байсныг шинэ стандартаар 6 хувь болгожээ. Энэ нь түлшний шаталтаас ялгарах нүүрстөрөгчийн дутуу исэл буюу угаарын хийг бууруулахад ач холбогдолтой юм. Өмнөх стандартаар үнслэгийн хувь 29 байсан бол шинэ стандартаар  түүнийг 27 болгож бууруулсан байна. Ингэснээр шаталтын дараа гарах үнсний хэмжээ 10 орчим хувиар буурах аж. Мэргэжлийн хяналтынхан Сүхбаатар дүүргийн нутаг Сансар худалдааны төвийн урд байрлах шахмал түлшний борлуулалтын цэгт очиж өнөө өглөө буусан түлшнээс түүврийн байдлаар сонгон авч шуудайг задлан нунтагийн хэмжээг үзсэн юм. Тэд шуудайтай түлшийг цахилгаан жин дээр тавьж савлагааны хэмжээндээ хүрч байгаа эсэхийг шалгав. Шахмал түлш нь 25 кг-аас нэг кг-аар их, бага байж болох аж. Энэ тухай ч шуудай дээрээ тэмдэглэсэн байв. Ингээд жинг шалгахад 25.4 кг байлаа. Шуудайтай түлшийг задлаж газар асгаад бүхэллэг хэсгийг нь шалгахад бараг нунтаг түлш гарсангүй. Шахмал түлш хэрэглэгчийн гарт хүрэхийн тулд 4-5 удаагийн тээвэрлэлт дамждаг аж. Энэ жилийн тухайд шахмал түлшний чанартай холбоотой иргэдийн хэл ам бараг гарахгүй байгаа гэдгийг түлш борлуулагч хэлж байлаа. Мэргэжлийн хяналтынхан Тавантолгой түлш ХХК-ийн баруун болон зүүн үйлдвэрт 24 цагийн хугацаатай тогтмол хяналт тавьж ажилладаг. Мөн агуулахад хадгалагдаж байгаа түлш болон борлуулалтын цэгүүдэд худалдан борлуулагдаж байгаа түлшнээс түүврийн байдлаар дээш авч Ашигт малтмалын газрын төв лабораторид шинжлүүлдэг аж. Шинжилгээгээр дээрх стандартыг зөрчсөн удаа байхгүйг улсын байцаагч Ө.Билгүүн ярьж байлаа. "2022-2023 оны галлагааны улиралд нийслэлийн хэмжээнд борлуулалтын 650 цэг ажиллаж, иргэдэд сайжруулсан шахмал түлш худалдан борлуулна. Борлуулалтын цэгүүд нь урьдчилсан байдлаар түлшээ захиалж захиалгын дагуу тээврийн 31 компанийн тээврийн хэрэгслүүд түлш түгээх ажлыг хийдэг. Өнөөдрийн байдлаар нийслэлийн хэмжээнд 97 байрлалд 112.000 тонн түлшийг нөөцлөөд байгаа" гэж Тавантолгой түлш ХХК-ийн Борлуулалтын хэлтсийн дарга О.Мишээл хэллээ.

Улаанбаатар хотын 2022-2023 оны галлагааны улирлын хэрэгцээнд зориулан Тавантолгой түлш ХХК 120,000 тн түлш үйлдвэрлэж нөөцлөөд байна. Энэ нь сайжруулсан шахмал түлшийг хэрэглээнд нэвтрүүлж эхэлснээс хойш хамгийн олон тонн түлшний нөөцтэйгээр өвөлтэй залгаж байгаа үзүүлэлт юм. Өмнө нь хамгийн ихдээ 70 гаруй мянган тонн түлштэйгээр өвлийг давдаг байсан. Налайх дүүрэгт байрлах шахмал түлшний Зүүн бүсийн үйлдвэрт өргөтгөл засвар, шинэчлэлийн ажлыг хийж дуусгалаа. Зүүн бүсийн үйлдвэрийн нэг шугам өмнө нь цагт 10 орчим тонн сайжруулсан шахмал түлш үйлдвэрлэдэг байсан бол засвар, шинэчлэл хийснээр нэг шугам цагт 25 тонн түлш үйлдвэрлэх хүчин чадалтай болж байна. Мөн 2-р Дулааны цахилгаан станцын дэргэд байрлах шахмал түлшний 4-р үйлдвэрт өргөтгөл, засвар шинэчлэлийн ажлыг хийлээ. Энэ ажлын үр дүнд тус үйлдвэрийн хүчин чадал 2.5 дахин нэмэгдэж байна. Өмнө нь өдөрт 300 тонн шахмал түлш үйлдвэрлэх хүчин чадалтай байсан бол одоо өдөрт 800 тонн үйлдвэрлэх боломжтой болсон. Тодруулбал, сард 24 мянга, жилд 240-250 мянган тонн түлш үйлдвэрлэх боломжтой болж байна гэсэн үг. Энэ нь "Тавантолгой түлш" ХХК-ийн үйлдвэрлэж буй нийт бүтээгдэхүүний 43 хувийг дангаараа бүрдүүлэх хэмжээний үзүүлэлт юм. Сайжруулсан шахмал түлшийг Улаанбаатарыы хот болон Налайх дүүргийн хэмжээнд нийт 650 цэгээр худалдан борлуулж байна.

Хүйтний улирал эхлэхтэй зэрэгцэн утааны асуудал сөхөгдөж эхэлдэг. Улсаас утааны эсрэг дорвитой арга хэмжээ авч чадахгүй олон жилийн нүүрийг үзсэн ч сайжруулсан шахмал түлшийг бүтээж чамгүй амжилт хүртсэн. Гэвч өнөө утаа огт арилаагүй нь өнгөрсөн өвлийн жишээнээс тодхон харагдана. Түүнээс гадна гэр хорооллын нэг өрх долоо хоногийн түлшний хэрэглээндээ зургаан шуудай нүүрсийг арай хийн хүргэдэг. Өвлийн эд тачигнасан үед хүрэлцэх эсэх нь ч эргэлзээтэй. Жил бүр л утааны асуудал яригдаж эхэлдэг тул албаны хүмүүс утааг бууруулах хийгээд түлшний хэрэглээг багасгаж, удаан хугацаанд дулаанаа алдахгүй байлгах тал дээр онцгойлон анхаарч ажилладаг. Хамгийн сүүлийн статистик мэдээллээр нийслэл хотод 91,249 өрх монгол гэрт амьдардаг гэсэн судалгаа бий. Монгол гэр нь жилийн дөрвөн улирлын аль ч нөхцөлд амьдрахад зохимжтой хэдий ч хүйтний улиралд дулаанаа амархан алддаг. Тийм ч учраас зургаан шуудай сайжруулсан шахмал түлш долоо хоногийн хэрэглээнд хүрэлцдэггүй хэмээн ярьцгаадаг. Тэгвэл монгол инженерүүд агаарын бохирдлыг бууруулах, түлшний зарцуулалтыг багасгаж, эдийн засагт хэмнэлт бий болгоход зориулан "Түлш хэмнэгч бортого"-ыг зохион бүтээсэн ба нийслэлийн 16 мянган өрхөд үнэ төлбөргүй суурилуулжээ. Иймд бид уг "бортого"-ыг хэрэглэж буй айл өрхөд хэр хэмнэлт гарч байгаа талаар дараах сурвалжилгыг бэлтгэлээ. Бид Чингэлтэй дүүргийн 18 дугаар хорооны Яргайтын 25-393 тоот айлд очиж түлш хэмнэгч бортогыг ашиглахад ямар давуу талтай байгаа талаар мэдээлэл авлаа. Гэрийн эзэгтэй С.Жаргалмаа, Түлш хэмнэгч бортого ашигласнаар долоо хоногт 1-2 шуудай шахмал түлш хэрэглэж байна "Түлш хэмнэгч бортого тавиад 15 хонож байна. Анх бортгыг ашиглахад хүндрэлтэй санагдаж байсан. Гэхдээ зааврын дагуу галлаад ашиглаж сурсан. Орой 22:00 цагийн үед гал түллээ гэхэд маргааг оройн 16:00 цаг хүртэл гал түлэх шаардлага гардаггүй. Ойролцоогоор 17 цагийн хугацаанд дулаанаа барьдаг гэсэн үг. Тийм ч учраас түлш маш сайн хэмнэж байгаа. Нэг асахаараа цогшоод, дулаанаа хадгалдаг юм билээ. Манайх өмнө нь долоо хоногт 5-6 шуудай түлш хэрэглэдэг байсан бол бортого суурилуулснаас хойш 1-2 шуудай шахмал түлшийг тухайн долоо хоногт хэрэглэж байгаа. Олон цагаар дулаанаа бариад эхлэхээр ойр ойрхон гал түлэх шаардлагагүй болж байгаа юм. Энэ нь түлш хэмнэх цаашлаад эдийн засагт ч хэмнэлттэй. Өөрсдөө зөв галлаад байж чадвал ямар ч аюулгүй. Утаа гадагшлахгүй учир угаартах эрсдэл ч бага. Галлахдаа бортогоо зуухандаа байрлуулаад 4-5 кг түлш хийж тэгшилж дүүргээд, бортгоны урд амны зайд 1-2 кг түлш хийгээд асаахад 17 цаг дулаанаа барина. Галлагааны дундуур боргон доторх нүүрсээ сэтгээд халаах зориулалттай юм билээ" гэв. Харин түлш хэмнэгч бортогын талаар "Тавантолгой түлш" ХХК-ийн Хэрэглэгчдэд үйлчлэх төвийн дарга Ч.Буянжаргал, Бортогыг энгийн монгол зуухтай айл хэрэглэхэд тохиромжтой "Таван толгой түлш ХХК энэ жилээс эхлээд утаа их хуримтлагддаг байршилд амьдардаг айл өрхүүдийн зууханд бортогыг үнэ төлбөргүйгээр суурилуулж өгч байгаа. Энгийн монгол зуухтай айл өрх хэрэглэхэд тохиромжтой. Төслийн зуухтай айлууд болон пийшингээр халдаг байшинтай айлуудад тохиромжгүй. Утааг дахин шатаах процесс явагдаж байгаа учир утаа гаралт багасч байгаа. Түүнээс гадна түлш хэмнэх давуу талтай мөн угаарын хий ч багасна. Одоогоор утаа хамгийн их хуримтлагддаг Нэгдүгээр хорооллын арын дэнж, Баянхошуу, Толгойт, Нисэхийн дэнж, Сонсголон, Яармаг, ЧД-ийн 13, 14, 17, 18-р хорооны хэсэг, Зурагтын зүүн, баруун тал, БЗД-ийн Амгалан гэх мэт байрлуудын 30 мянган айлд бортого суурилуулахаар төлөвлөсөн. Одоогоор 16 мянган өрхөд суурилуулсан байна. Анх удаа хэрэглээнд гарч байгаа учир хяналтын ажилтнууд маань маш сайн заавар зөвлөгөө өгч ажиллаж байгаа. Одоо бол агаарын температур харьцангуй дулаан байна. Яг одоогийн нөхцөлд 1 шуудай түлшээр 3 хоног галлаж байна гэсэн үг" гэлээ. Өвлийн эд хүйтэн үед сайжруулсан шахмал түлш хэрэглэхгүй гарт олдсон зүйлээ түлдэг айлууд цөөнгүй бий. Хар хаймраас эхлээд хуванцар сав хүртэл шатаадаг нь эргээд агаарын бохирдол утааг бий болгодог. Харин түлш хэмнэгч бортогыг ашигласнаар утаа бага ч болов багасах боломжтой аж. Дээр дурдсанчлан түлш хэмнэгч бортого нь монгол инженерүүдийн урт хугацааны туршилт судалгаанд үндэслэсэн бөгөөд цлиндр хэлбэртэй аж. Их бие, таг, түлшний суурь, гал ноцоох ам гэсэн дөрвөн хэсгээс бүрддэг аж. Бид уг бортгыг зохион бүтээсэн "Таван толгой түлш" ХХК-ийн инженер З.Золжаргал, Яндангаас гарах утааны агууламж 4 дахин буурна "Бортогыг ашигласнаар цогон дээр нүүрсээ хийсэн ч цогноосоо эхэлж асдаг гэсэн үг. Манай компаниас ашиглах заавар зөвлөмжийг сайтар өгч байгаа. Тиймээс бортого ашиглаж байгаа айл өрхүүд маань заавар зөвлөмжиын дагуу зөв галлагаа хийх шаардлагатай. Ажиллагаа их биш, учрыг нь олвол маш энгийн. Зуухны урд асч байгаа галаа сайн асаана. Бортгоны урт талыг зуухны ам руу харуулж тавьснаар бортгон доторх нүүрс асна.Бортгоны доод хэсэг агаар оруулах сувагтай мөн агаар утааны хий дамжуулах амтай. Тиймээс утаа гарахгүй. Яндангаас гарах утааны агууламж 4 дахин буурна" хэмээлээ. Уг бортого нь зөвхөн энгийн монгол зуухтай айлуудад л тохиромжтой аж. Төслийн зуухнууд нь өөрсдийн гэсэн дулаан хадгалах технологитой байдаг бол монгол зуухнууд тийм биш. Тийм ч учраас эдгээр айл өрхүүддээ зориулан монгол инженерүүд энэхүү бортгыг бүтээжээ. Түлш хэмнэх бортыг ашигласнаар түлшээ ч хэмнэх, утааг ч бууруулах, гэрийн дулаанаа алдахгүй байх, өрхийн эдийн засагт ч ихээхэн хэмнэлттэй талаар албаны эх сурвалжууд хийгээд хэрэглэгчид ч хэлж байлаа. Утааг багасгаж, эдийн засаг хэмнэх энгийн нэг алхмуудын нэг нь түлш хэмнэгч бортого аж.

Тавантолгой түлш ХХК, Сонгинохайрхан дүүргийн эрүүл мэндийн нэгдэлтэй хамтран ажилчдаа эмчийн багц үзлэгт хамруулж байна. Эмчийн үзлэгийг гурван багцад 12 төрлөөр явуулж байгаа юм. Нэгдүгээр багц нь лабораторийн шинжилгээ, хоёрдугаар багц нь багажийн шинжилгээ, гуравдугаар багц нь нарийн мэргэжлийн эмчийн үзлэгээ явагдаж байгаа юм. Эмчийн үзлэгт нийтдээ 1874 ажилтан хамрагдана.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан "Тэрбум мод", үндэсний мод тарих өдрийн хүрээнд Тавантолгой түлш ХХК-ийн ажилтан албан хаагчид зүүн болон баруун бүсийн үйлдвэрийнхээ орчимд 6000 мод тарина. Үүний эхлэл болгож Үндэсний мод тарих өдрөөр баруун бүсийн үйлдвэрийн орчинд Хайлаас, Улиас нийлсэн 3500 модны суулгацыг тарилаа. Зүүн бүсийн үйлдвэрт 1000 модны суулгацыг тариад байгаа бол ирэх хаврын үндэсний мод тарих өдрөөр 1500 мод тарихаар төлөвлөөд байгаа юм. Тавантолгой түлш ХХК-ийн ажилчид Тэрбум мод хөтөлбөрийг дэмжиж "Нэг ажилтан-нэг мод" аяныг эхлүүлээд байна.

Засгийн газрын 2022 оны нэгдүгээр сарын 19-ний өдрийн 5 дугаар хуралдаанаар Сайжруулсан хатуу түлшний техникийн шаардлага – MNS 5679 : 2019 стандартыг шинэчлэн боловсруулах даалгавар өгсөн. Үүний дагуу Стандартчиллын үндэсний зөвлөл 2022 оны наймдугаар сарын 14-нд Сайжруулсан хатуу түлшний техникийн шаардлага MNS 5679:2022 стандартыг хэлэлцэж баталсан байна. Шинэ стандартын дагуу 13-50 мм ширхэглэлтэй түлшийг сайжруулсан шахмал түлшинд тооцож байна. Харин 13 мм-ээс бага хэмжээтэй байвал ширэмний завсраар унаж дутуу шаталт явагдах сул талтай тул түлшний үйрмэг гэж үзэх юм. Өөрөөр хэлбэл, бүтээгдэхүүний анхны хэлбэр алдагдаж, бутарч 13 мм-ээс бага хэмжээтэй болсон жижиг хэсгүүдийг түлшний үйрмэг гэж үзэх юм байна. Шахмал түлшний чийглэгийн хэмжээг 10 хувь байсныг шинэ стандартаар 6 хувь болгосон. Энэ нь түлшний шаталтаас ялгарах нүүрстөрөгчийн дутуу исэл буюу угаарын хийг бууруулахад ач холбогдолтой юм байна. Өмнөх стандартаар үнслэгийн хувь 29 байсан бол шинэ стандартаар 27 хувь болгож бууруулсан. Ингэснээр түлшний шаталтаас хаягдах үнсний хэмжээ 10 орчим хувиар буурах тооцоо гаргажээ.

Инженер, зохион бүтээгч З.Золжаргалын уламжлалт зууханд ашигладаг "бортого" хэмээх шинэ бүтээл нь түлшийг хоёр дахин хэмнэж, утааны бохирлыг 17 дахин бууруулж байгаа нь туршилтаар батлагдсан байна. Тэрбээр 2012 оноос эхлэн гэр хорооллын утааны бохирдлыг бууруулах, түлш хэмнэх технологийг сайжруулах судалгааны ажил хийж, шинэ шинэ бүтээгдэхүүн зохион бүтээж, туршсаар иржээ. Түүнтэй "бортого" бүтээлийнх нь талаар ярилцлаа. -Юун түрүүнд өөрийгөө танилцуулаач. "Бортого" гээд таны бүтээсэн бүтээгдэхүүнийг хэрэглээнд нэвтрүүлэх гэж байна. Өмнө нь та энэ чиглэлээр ажиллаж байв уу? -Би өсвөрийн зохион бүтээгчдийн сургуулийг төгсөөд ШУТИС-ийг инженер, математикч мэргэжлээр төгссөн. 2006 оноос л сонирхлоороо шинэ бүтээгдэхүүн зохиох, турших ажлыг хийж эхэлсэн гэж болно. Анхны бүтээл маань гадаа ил зогсоол дээр тавьсан автомашиныг халаах төхөөрөмж. Мөн дулаалгын материал, цонхны шүүлтүүр гээд янз бүрийн л бүтээгдэхүүн хийж, шинэ бүтээлийн патент авч байлаа. Утааны бохирдлыг бууруулах талаар 2012 оноос судалгаа хийж, эхлээд яндангийн шүүлтүүрийг бүх төрлөөр нь судалж, мөн зуухны шаталтын технологи, утааны шүүлтүүр гээд олон төрлийн туршилт, судалгааны ажил хийлээ. Өнгөрсөн хугацаанд яндангийн шүүлтүүр, шаталтын технологи гээд судалж байхдаа инновацийн уралдаан тэмцээнд оролцоод түрүүлсэн нь ч бий, шагналт байр ч авсан. Гэхдээ ихэвчлэн яндангийн шүүлтүүрийн технологиуд дээр төвлөрч ажиллаж байсан юм. Яндангийн цахилгаан шүүлтүүр маань хэрэглээнд нэвтрэхэд жаахан түвэгтэй л байсан. Заавал кноп дарна. Тухайн айлыг хэрэглэж байгаа эсэхийг мэдэж, хянахад тун хэцүү. Дээрээс нь, айлын амьдралын хэв маяг, нөхцөл байдлаас хамаараад ажиллуулах эсэх нь тодорхойгүй бас өртөг нь жаахан өндөр гарсан. Зөвхөн утаа шүүх болохоор иргэдийн хувьд худалдаж авч хэрэглэх эсэх нь ч эргэлзээтэй байлаа. Тийм учраас эргээд шаталтын технологи руу судалгаа хийж эхэлсэн. Утааны шүүлтүүрт илүү ач холбогдол өгч зүтгэж байхдаа хамгийн гол нь зөв шатаах юм байна гэдгийг ойлгосон. Өөрөөр хэлбэл, бүрэн шаталт явагдвал өндөр хэмжээнд утааг цэвэршүүлж чадна гэсэн үг. -Утаагүй зуух гээд нэг төсөл явсан. Улсын төсвөөс ч багагүй мөнгө зарцуулсан. Гэхдээ үр дүнтэй төсөл болсон уу гэвэл "тийм" гэх хүн гарахгүй л болов уу. Тэгэхээр таны "бортого" гэх бүтээгдэхүүнийг бас хүлээж авахад хүндрэл тулгарах л байх. Та гол давуу талыг нь танилцуулаач? -Өнөөдөр утааны бохирдлын талаар манайхан гайгүй сайн мэддэг болсон. CO2, PM 2.5, PM 10, хүхрийн хүчил, азотын исэл гээд. Утааны бохирдлоос гардаг PM2.5 тоосонцор,  нүүрсхүчлийн дутуу исэл бол өндөр температурт шатсан тохиолдолд бохирдлын хэмжээ нь их хэмжээгээр багасдаг. Тэгэхээр эхлээд түлшээ зөв шатаах ёстой. Агаарын хэмжээ, түлшний шаталтын хэм, агаарын соролтын хурд гээд зохистой харьцаа байж гэмээнэ зөв шаталт явагдана. Зуух нь ч тухайн хийцдээ тохиромжтой байх ёстой. Гэтэл манайхан таны хэлээд байгаачлан "төслийн зуух гээд их хэмжээний мөнгө үрсэн. Утаа багасаагүй, үр ашиггүй төсөл болсон. Тийм учраас ахиад зуух гэж ярихгүй" гэдэг ойлголттой болсон байдаг. Энэ бол шаталтын технологи гэж байхгүй гэдэгтэй огт ялгаагүй мэссэж олон нийтэд өгсөн. Үнэндээ зуухны технологи хөгжиж байж хамгийн зөвийг бий болгоно биз дээ.  Би эхлээд зуух хийх гээд судалгаа, туршилт хийж байсан ч дээрх яриа, ойлголтоос үүдээд одоо ашиглаж байгаа зуухыг нь хамгийн хямд өртгөөр хэрхэн сайжруулах вэ гэдэгт төвлөрч техникийн шийдлээ гаргаад ажиллах нь илүү үр дүнтэй юм байна гээд судалгаа туршилтаа хийсэн. Мэдээж өнөөдрийн бортогыг хийхийн тулд 17 төрлийн загвар гаргаж, туршсан. Дуртай, сонирхолтой зүйлээ хийж байсан болохоор цаг зав, хөрөнгө мөнгө үрсээн, үрсэн. Эцэст нь, хамгийн хялбар, өртөг багатай, хэрэглэхэд тохиромжтой, эдийн засгийн хэмнэлттэй, утаа бага нь энэ бортого буюу түлш хэмнэгч бүтээгдэхүүн гэдгийг л туршилтаар батлаад байна. -Гаднаасаа төмөр сав шиг харагдаж байна. Яг  технологийг нь уншигчдад ойлгомжтой байдлаар тайлбарлаад өгөөч. Мэдээж зуухан дотор энэ савыг байрлуулбал түлш хэмнэх юм байна гэдгийг ойлгож байна. Харин утааны бохирдлыг бууруулах тал дээр тайлбар авмаар байна? -Агаарын бохирдлын хоёр том шалтгаан байна. Технологийн болон хэрэглээний гэсэн. Бид буруу галлагаа хийх нөхцөлийг бүрдүүлсэн технологитой зуух хэрэглэдэг. Төслийн зуух ч ялгаагүй. Гадаадаас худалдаж авдаг. Инженерүүд нь хүн амынхаа хэрэглээ, соёл, ахуй орчноос хамаарч, тухайн улс орондоо зохицсон зуух хийдэг. Гэтэл манай Монголын уур амьсгал, соёл, хэрэглээ, амьдралын хэв маяг өөр. Инженерүүд маань өөрийн орны онцлогт тохирсон зуух зохион бүтээж, үйлдвэрлэх ёстой. Манайх шиг хүйтэн сэрүүн уур амьсгалтай, монгол гэртээ амьдарч байгаа нөхцөлд гал түлэх хэрэглээ хэсэгтээ л байх нь ойлгомжтой. Тиймээс  технологио бид заавал хөгжүүлж байх ёстой. Шахмал түлш болон төслийн зуухыг ашиглахдаа уг нь дээрээс нь галлана гэсэн заавар анх өгдөг. Утаа нь яндан руугаа татагдахдаа гал дөлөөрөө дамжаад PM2.5 болон CO2 нь шатаад бохирдол нь багасч байна гэдгийг нь тогтоогоод энэ зуухыг авч хэрэглэсэн юм. Харамсалтай нь, дахин галлагаа буюу дараагийн галлагаа дээрээ хэрхэх вэ гэдгээ тодорхойлоогүй. Үндсэн технологиороо дээрээс нь галлах ёстой учраас дараагийн түлшээ ахиад л дээрээс нь галлах ёстой. Цогоо аваад түлшээ хийгээд дээрээс нь галлах ёстой байтал хүмүүст галлах бүртээ ийм үйлдэл хийх нь түвэгтэй санагддаг учраас цогон дээрээ түлшээ хийчихдэг. Үүнээс нь болоод цогон дээрх түлш уугиад гарч байгаа утаа нь асар их бохирдолтой болдог юм. Төслийн зуух хэрэглэсний ач холбогдол буурчихаж байгаа биз. Гол асуудал нь энэ. Уугиад байх чинь утаанаас гадна түлшний хэмнэлтгүй гэсэн үг. Энэ асуудлыг л бортого шийдсэн гэсэн үг. Бортого гэдэг чинь цлиндр хэлбэртэй, түлшний суурьтай, шаталтын ам буюу нээлхийтэй, дээрээ тагтай эд. Утаа нь бортгоны нээлхийгээр буюу заавал гал дөлөөр дамжиж л гарна гэсэн үг.  Тэгэхээр цогон дээр түлшээ хийсэн ч утааны бохирдол, хор багасна гэж ойлгож болно. Бүх төрлийн уламжлалт зууханд таарахаар эхний ээлжинд хийсэн л дээ. -Бортого хэрэглэснээс яг хэдэн хувиар түлшээ хэмнээд утааны бохирдол хэдэн хувиар буурч байна вэ? -Бортого нь түлшийг хэдэн хувь хэмнээд, утааны бохирдлыг хэдэн хувиар бууруулж байна вэ гэдэг нь мэргэжлийн лабораторын үзүүлэлтээр гардаг. Эхний бүтээлийнхээ туршилтыг хийгээд лабораторт шинжлүүлэхэд утааны бохирдлын хэмжээ 17 дахин бага, түлшийг хоёр дахин хэмнэж байна гэж гарсан.  Монгол Улсын MNC52:16 стандартад шууд тэнцсэн. 2016 онд энэ стандартыг шинэчилж, үзүүлэлтийг нэлээн чангаруулсан юм. Тэр стандартдаа бортого тэнцээд гарч ирсэн л дээ. -Бүтээлийн эхний хувилбар хэзээ бэлэн болоод хэдий хугацаанд туршилт хийж байгаад ахуйд нэвтрүүлж байна вэ. Нэгж бүтээгдэхүүний үнэ хэд вэ? -Анх 2018 онд талбай дээр болсон үзэсгэлэнгийн үеэр энэ бүтээлээ  танилцуулсан юм. Бүтээл анхны хэлбэрээр гарч байхад "Тавантолгой түлш "компани мөн сайжруулсан түлшээ үйлдвэрлэж эхэлж байсан. Тус компанийн зүгээс нэлээн сайшааж хүлээж авсан бөгөөд лицензийн гэрээ хийгээд хамтарч ажиллах санал тавьсан.  Ингээд хамтраад хөгжүүлээд явсан. Миний баримжаагаар нэгж бүтээгдэхүүн дунджаар 75 мянган төгрөгөөр гарч байгаа. -Зөв галлагаа хийгээгүй, яндангаа хөөлөөгүй гэх зэргээс болж угаартах тохиолдол багагүй гарсан учраас айл бүрт угаарын хий мэдрэгч тавьсан. Гэвч угаарын хий мэдрэгчээ асаахгүй орхих, хэрэглэхгүй байх тохиолдол зөндөө л гарч байна. Тэгэхээр бортогыг хэрэглээнд нэвтрүүлэхэд тусгай заавар зөвлөмж өгөх үү? -Угаарын хий гэдэг чинь яндан бөглөрөхтэй нэгдүгээрт холбоотой. Дутуу шаталтаас үүссэн утааны хийн бохирдол нь яндан бөглөрөхөд хүргэдэг. Ханан пийшин гэдэг бол маш нарийн технологитой. Гэтэл манайхан хэн дуртай нь өрчихдөг. Мөн зуухны бүрэн бүтэн байдал тун чухал. Зуухандаа битүүртэл хог, нүүрс чихсэнээс үүдээд угаар үүсдэг. Дээрээс нь хүмүүсийн хайхрамжгүй байдал, хэрэглээтэй шууд холбоотой л доо. Бортого тавиад угаарын хий багасгаж байгаа ч яндангийн таталт муу бол ялгаагүй угаартах эрсдэл үүснэ шүү дээ. Ер нь, яндан бөглөрвөл л шаталтын технологи муудна гэсэн үг.  Бортогоны хувьд хэрэглээний зааврыг тодорхой бичиж өгч байгаа. "Ариун гал" фэйж хуудаснаас хэрэглэх заавар танилцуулгыг харж болно. Шинэ бүтээгдэхүүн учраас өөрийн гэсэн хэрэглэх заавартай. Эхний ээлжийн бүтээгдэхүүнээсээ л үр дүнгээ мэдрэх хэрэгтэй. Миний бодлоор жишээ нь Морингийн даваа орчмын айлуудад ч юм уу, яг бүсчилж хэрэглүүлж үзэх хэрэгтэй. Уг нь ойлгоход, галлахад хэцүү зүйл ерөөсөө биш.  -Та түрүүн утааны бохирдлыг 17 дахин бууруулж байна гэсэн. Тоогоор илэрхийлбэл? -Цогон дээр түлш хийж буруу галласнаар 1 куб.метрт 1124 тоосонцор буюу PM2.5 үүсч байдаг. Тэгвэл түлш хэмнэгч хэрэглэснээр 70 болж буурч байгаа. Тэгэхээр 17 дахин багасч байна гэсэн үг. Гэхдээ яг зааврын дагуу галлаж чадахгүй байх тохиолдол гарах л байх. Тэгсэн тохиолдолд арай өөр үзүүлэлт гарна. Гэсэн ч багадаа 4 дахин бууруулж чадна. – "Бортого" гээд яриад эхлэнгүүт олон нийтээс шүүмжлэл ирэх нь тодорхой. Ач холбогдлыг нь зөв таниулах тал дээр хэрхэн ажиллаж байгаа юм бэ? -Байх ёстой зүйл л гэж хүлээж авна даа. Боломжоороо л туршилтаар, практикаар олон нийтэд таниулах ажлыг хийнэ. 70 мянган төгрөгийн бүтээгдэхүүнээр түлшээ хоёр дахин хэмнээд, утааг 17 дахин бууруулж байна. Дээрээс нь хэрэглэхэд хялбар, ойлгомжтой гэхээр манайхан маш хурдан хэрэглээндээ нэвтрүүлээд эхлэх л болов уу. Мөн зуухныхаа халаах хэмжээг ч  энгийн хэрэглээгээр тохируулах боломжтой. Зөвхөн шахмал түлш гэлтгүй түүхий нүүрсэнд ч ашиглах боломжтой юм шүү. Тэгэхээр орон нутагт ч ашиглаж болно. Маш энгийн заавар зөвлөмжтэй. – Бортогоор хэрвээ утааны бохирдлыг хэмжээг багасгаад түлшээ хэмнэж байгаа юм бол сайжруулсан түлш гэж хийх шаардлага байна уу гэх асуулт гарч байна? -Байлгүй яахав ээ. Түлшээ сайжруулна гэдэг чинь нэгдүгээрт, агаарын бохирдлыг бууруулж байгаа. Хоёрт, байнга технологио сайжруулж байх ёстой. Дагаад зуухны технологи ч сайжрах ёстой. Дэлхий нийтээрээ түүхий нүүрснээс аль болох татгалзахыг эрмэлзэж байна. Тэгэхээр сайжруулсан шахмал түлш хэрэглэснээр байгаль орчны элдэв нөлөөллөөс гадна улсад болон өрхөд маш олон зардал хэмнэгдэнэ шүү дээ.

Тавантолгой түлш ХХК 2022-2023 оны галлагааны улиралд 120.000 тн түлш үйлдвэрлэж нөөцлөв. Энэ нь сайжруулсан шахмал түлшийг нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхийн хэрэгцээнд нэвтрүүлж эхэлснээс хойш хамгийн олон тонн түлшний нөөцтэйгээр өвөлтэй залгаж байгаа явдал юм. Өмнө нь хамгийн ихдээ 70 гаруй мянган тонн түлштэйгээр өвлийг давдаг байв.